In gesprek over cannabis: tips voor jeugdprofessionals

Het jongerenwerk is een laagdrempelige basisvoorziening met een preventieve functie. Jongerenwerkers werken samen met ouders, scholen, politie, hulpverlening, verslavingszorg en de buurt.

In het jongerenwerk zijn vier methodieken te onderscheiden: groepswerk (drie jongeren of meer), ambulant jongerenwerk, informatie en advies en individuele begeleiding. Binnen elke methodiek kan middelenpreventie op een andere manier gestalte krijgen.

Het groepswerk bevat methodische principes zoals het werken met regels, belonen en ‘peer support’ die kunnen bijdragen aan een positieve en stimulerende omgeving voor een gezonde leefstijl.

In het ambulante jongerenwerk sluit de jongerenwerker aan bij de leefwereld van de jongere, zodat deze oprechte aandacht ervaart en eventuele kwetsbaarheden kan laten zien. Dit kan het startpunt zijn om te werken aan de eigen ontwikkeling, waaronder het omgaan met middelengebruik.

Bij informatie en advies sluit de jongerenwerker aan bij de behoefte van de jongere. Door het bieden van praktische hulp krijgt de jongere grip op zijn/haar leven en ervaren zij dat er oplossingen zijn voor hun problemen.

Dit laatste geldt ook voor individuele begeleiding waarbij de praktische hulp en het leren door doen ervoor zorgt dat jongeren ook op de langere termijn ervaren dat zij met begeleiding hun leefomstandigheden zelf kunnen verbeteren.

Het vinden en behouden van de balans tussen enerzijds het opbouwen van een vertrouwensrelatie en anderzijds het signaleren en bespreekbaar maken van mogelijk problematisch middelengebruik is een grote uitdaging voor veel jongerenwerkers. Een goede afstemming met de gemeente en met de preventiewerker van de IVZ helpt hierbij. Ook is het belangrijk om intern aandacht te houden voor het thema middelenpreventie.

IVZ kunnen het programma Open en Alert aanbieden om te ondersteunen bij beleidsontwikkeling, deskundigheidsbevordering en samenwerking binnen het jongerenwerk. De interventie Moti-4 helpt bij het voorkomen en/of tegengaan van  problematisch gebruik.

Bij een licht verstandelijke beperking (LVB) zijn er aanzienlijke beperkingen op het gebied van cognitieve ontwikkeling (een IQ-score tussen de 50 en de 70) en in het sociaal aanpassingsvermogen (sociale en praktische vaardigheden, lezen, schrijven en rekenen).

Mensen met een LVB hebben een groter risico op problematisch middelengebruik. Dit hangt samen met verschillende risicofactoren die vaker voorkomen bij deze doelgroep: lage sociaaleconomische status, gedragsproblemen, psychische  problemen, gebrekkige coping vaardigheden en problemen op het gebied van werk, dagbesteding en financiën. Ook sombere gevoelens en weinig sociale aansluiting kunnen een rol spelen.

Dit geldt voor mensen met een LVB die nog bij hun ouders of zelfstandig wonen, maar ook wanneer zij in een speciale woonvoorziening voor gehandicapten wonen. Ook zijn er jongeren met een LVB die in de jeugdhulp of Justitiële Jeugdinrichtingen (JJI) verblijven vanwege bijkomende problematiek. Het verblijf in een instelling is een extra risicofactor. Verveling en onderlinge beïnvloeding spelen hierin een rol.

Vanwege de beperkingen in de cognitie en in het sociaal aanpassingsvermogen kan het lastig zijn om mogelijk problematisch middelengebruik te signaleren en bespreekbaar te maken. Vanuit verschillende organisaties zijn daarom diverse hulpmiddelen ontwikkeld.

De Handreiking Middelengebruik en verslaving bij mensen met een LVB (2019) van Academische Werkplaats Kajak en de Leidraad LVB en middelengebruik in het vizier (2019) van Kennisplein Gehandicaptensector bieden een overzicht van methodieken, interventies en kennisproducten.

De Web-app Gebruik en Verslaving LVB en NAH (2019) van Cordaan en Jellinek biedt begeleiders een praktisch en compact overzicht van wat zij zelf kunnen doen op het gebied van voorlichten, ontmoedigen, signaleren, motiveren en behandelen.

De Handreiking Waar bemoei ik me mee (2015) van het Trimbos-instituut gaat nader in op het zelfbeschikkingsrecht bij mensen met een LVB en geeft tips en suggesties bij de drie basisprincipes: In contact komen en blijven, dwang vermijden en krachtige netwerken.

IVZ kunnen het programma Open en Alert aanbieden om te ondersteunen bij beleidsontwikkeling, deskundigheidsbevordering en samenwerking binnen het jongerenwerk. De interventie Moti-4 helpt bij het voorkomen en/of tegengaan van  problematisch gebruik en heeft een speciale module voor jongeren met een LVB.

Take it personal! bestaat uit wekelijkse groeps- en individuele sessies (van in totaal zes weken) om het alcohol- en drugsgebruik bij jongeren met gedragsproblemen te verminderen.

De jeugdhulp biedt ondersteuning aan kinderen en ouders/opvoeders waarbij het opgroeien of opvoeden (tijdelijk) niet goed gaat. Deze hulp kan in de eigen omgeving worden geboden, zoals thuis, op school of op de sportclub. Maar het kan ook hulp zijn in een pleeggezin, een gezinshuis, een kleinschalige behandelgroep of een gesloten instelling. De jeugdhulporganisaties betrekken indien nodig andere instanties of hulpaanbieders bij de zorg: scholen, politie, (huis)artsen en/of maatschappelijk werkers.

De inzet van jeugd- en opvoedhulp volgt vaak op een hulpvraag. Het kan gaan om gedragsproblemen, psychische problemen of problemen in de thuissituatie. Middelengebruik kan hier een rol bij spelen, maar dit hoeft (nog) niet het geval te zijn.

Jongeren in de jeugdhulp vormen een risicogroep  voor problematisch middelengebruik. Bijvoorbeeld vanwege de aanwezige problematiek bij de jongere zelf of bijvoorbeeld verslavingsproblematiek bij de ouders. Uit het EXPLORE-onderzoek Residentiële Jeugdzorg (2021) blijkt dat cannabisgebruik relatief veel voorkomt in de residentiële jeugdzorg. Hierbij vormt het verblijf in een instelling ook een risicofactor op zichzelf. Verveling en onderlinge beïnvloeding spelen een rol. Lees meer over middelenpreventie en middelenbeleid in de residentiële jeugdhulp in deze achtergrondrapportage.

Het is belangrijk dat er in de jeugdhulp expliciet aandacht is voor het voorkomen, signaleren en bespreekbaar maken van problematisch middelengebruik. De Richtlijn Middelengebruik Jeugdhulp en Jeugdbescherming biedt concrete handvatten en bevat drempelwaarden die gebruikt kunnen worden om te bepalen of het gebruik problematisch is. In 2021 verzorgde het Trimbos-instituut in samenwerking met het NJi een webinar om deze richtlijn nader toe te lichten.

Ook zijn er verschillende interventies specifiek ontwikkeld voor de jeugdhulp. Omdat relatief veel jongeren in de jeugdhulp ook een licht verstandelijke beperking hebben kan ook het onder LVB genoemde aanbod worden ingezet.

Bij relatief veel jongeren in de jeugdhulp is ook sprake is van psychische problematiek of verslaving bij de ouders. Ook dit is een risicofactor voor problematisch middelengebruik. Interventies specifiek gericht op deze jongeren, de KOPP-KOV doelgroep hebben daarom ook meerwaarde voor deze doelgroep.

binnen de jeugdhulp voldoende expertise is op het gebied van middelenpreventie en middelengebruik. Deskundigheidsbevordering op het gebied van middelenkennis en motiverende gespreksvoering kan hieraan bijdragen. Ook kan de preventiewerker helpen om een intern netwerk van aandachtsfunctionarissen op te bouwen die hun collega’s kunnen adviseren.

Daarbij is het ook belangrijk om samen vast te stellen hoe de samenwerking er concreet uitziet en wie waarvoor verantwoordelijk is. In welke gevallen wordt verslavingszorg ingezet als aanvulling op de vanuit jeugdzorg geboden hulp? Wie zorgt ervoor dat een jongere gemotiveerd is en blijft? Hoe ziet de terugkoppeling eruit?

IVZ kunnen het programma Open en Alert aanbieden om te ondersteunen bij beleidsontwikkeling, deskundigheidsbevordering en samenwerking binnen de jeugdhulp. De interventie Moti-4 kan worden ingezet om problematisch gebruik te voorkomen en/of tegen te gaan.

Brains4use
Brains4Use is een gedragsinterventie voor jongeren die zijn opgenomen in een justitiële jeugdinrichting (JJI) of in een niet gesloten residentiele setting en heeft als doel het verminderen van de kans op delict- en risicovol gedrag door het terugdringen van drugs- en alcoholgebruik.

Een goede samenwerking tussen jeugdhulp en verslavingszorg is van belang om jongeren met problematisch middelengebruik op het juiste moment de juiste ondersteuning en hulp te bieden. Het is belangrijk dat er

Justitiële Jeugdinrichtingen (JJI’s) zijn inrichtingen voor jongeren die een straf of maatregel hebben gekregen van een (kinder)rechter. Daarnaast kunnen jeugdigen er ook preventief worden geplaatst, in afwachting van hun rechtszaak. Er zijn ook laagbeveiligde Kleinschalige Voorziening Justitiële Jeugd (KVJJ) waar jongeren in de buurt van hun eigen netwerk kunnen worden geplaatst. Het doel van de JJI’s is het verminderen van recidive door opvoeding en behandeling.

De meeste jeugdigen die in een JJI verblijven zijn tussen de 14 en 21 jaar. Omdat een straf of maatregel enkele jaren kan duren, zijn jeugdigen soms ouder dan 23 jaar als zij de JJI verlaten.

Het doel van de JJI’s is het verminderen van recidive door opvoeding en behandeling. Jeugdigen verblijven gezamenlijk op een groep en doorlopen een intensief dagprogramma op maat.

Jongeren in de JJI’s vormen - net zoals jongeren in de jeugdhulp - een risicogroep voor problematisch middelengebruik. Dit kan zijn vanwege de aanwezige problematiek bij de jongere zelf of bijvoorbeeld verslavingsproblematiek bij de ouders. Hierbij speelt ook mee dat het verblijf in een inrichting ook een risicofactor op zichzelf vormt. Verveling en onderlinge beïnvloeding spelen hierin een rol.

Het is belangrijk dat er ook in de JJI’s expliciet aandacht is voor het voorkomen, signaleren en bespreekbaar maken van problematisch middelengebruik. De Richtlijn Middelengebruik Jeugdhulp en Jeugdbescherming biedt concrete handvatten en bevat drempelwaarden om te bepalen of het gebruik problematisch is. In 2021 verrzorgde  het Trimbos-instituut in samenwerking met het NJi een webinar verzorgd om deze richtlijn nader toe te lichten.

Ook zijn er verschillende interventies specifiek ontwikkeld voor de JJI’s  Omdat relatief veel jongeren in de jeugdhulp ook een licht verstandelijke beperking hebben kan ook het onder LVB genoemde aanbod worden ingezet.

Ook voor de JJI’s geldt dat er bij relatief veel jongeren ook sprake is van psychische problematiek of verslaving bij de ouders. Ook dit is een risicofactor voor problematisch middelengebruik. Interventies specifiek gericht op kinderen van ouders met psychische problemen of een verslaving (KOPP-KOV) hebben daarom ook meerwaarde voor deze doelgroep.

Het justitiële kader kan ervoor zorgen dat het middelenbeleid  binnen een JJI zich vooral beperkt tot restrictieve maatregelen. Het gaat dan vooral om het naleven van de regels met betrekking tot middelengebruik en de controle hierop met eventuele sancties als gevolg. Er zijn echter weinig aanwijzingen dat dit preventief werkt of jongeren aanzet tot gedragsverandering. De huidige stelselwijziging in de JJI’s waarbij jongeren in kleinschalige danwel specialistische voorzieningen worden geplaatst biedt mogelijkheden om de aandacht voor middelenpreventie en de samenwerking met verslavingszorg te versterken.

Een goede samenwerking tussen JJI’s en verslavingszorg is van belang om jongeren met problematisch middelengebruik op het juiste moment de juiste ondersteuning en hulp te bieden. Hierbij is het belangrijk dat er binnen de jeugdhulp voldoende expertise is op het gebied van middelenpreventie en middelengebruik. Deskundigheidsbevordering op het gebied van middelenkennis en motiverende gespreksvoering kan hieraan bijdragen. Daarnaast dragen de aanwezigheid van een preventiewerker binnen de muren van de JJI en een intern netwerk van aandachtsfunctionarissen bij aan inhoudelijke consultatie en korte lijntjes met verslavingszorg.

IVZ kunnen het programma Open en Alert aanbieden om te ondersteunen bij beleidsontwikkeling, deskundigheidsbevordering en samenwerking binnen de JJI’s. De interventie Moti-4 kan worden ingezet om problematisch gebruik te voorkomen en/of tegen te gaan.

Brains4use
Brains4Use is een gedragsinterventie voor jongeren die zijn opgenomen in een justitiële jeugdinrichting (JJI) of in een niet gesloten residentiele setting en heeft als doel het verminderen van de kans op delict- en risicovol gedrag door het terugdringen van drugs- en alcoholgebruik.

Beslishulp Cannabis
Onderzoeksinstituut IVO ontwikkelde deze beslishulp om reclasseringswerkers te helpen inschatten of cannabisgebruik van cliënten het recidiverisico verhoogt. De beslishulp is ontwikkeld voor volwassenen en kan dus gebruikt worden bij jongeren vanaf 18 jaar.