Risico- en beschermende factoren mentale gezondheid jeugd

Voor een positieve emotionele en sociale ontwikkeling zijn veilige gehechtheidsrelaties belangrijk voor kinderen en jongeren. Ze kunnen daardoor beter omgaan met stress, hebben een hoger gevoel van eigenwaarde en een beter mentaal welbevinden op volwassen leeftijd [6]. Wanneer er veel stress en spanning is binnen een gezin, staan de opvoeding en de ouder-kind relatie vaak onder druk. Onveilige gehechtheidsrelaties hangen samen met een verhoogd risico op angst, depressie en andere psychische problemen [6].

Kinderen en jongeren die niet met beide ouders in één huis wonen hebben gemiddeld een lager mentaal welbevinden en meer mentale problemen dan kinderen en jongeren die wel met beide ouders in één huis wonen [2]. Kinderen en jongeren die niet met beide ouders in één huis wonen zijn minder positief over hun sociale relaties, ervaren minder steun van het gezin, geven minder vaak aan gemakkelijk met hun ouders over problemen te kunnen praten en ervaren meer schooldruk [2]. Ongeveer 20% van de kinderen in het basisonderwijs woont niet met beide ouders in één huis. In het voortgezet onderwijs is dit ongeveer 25% [2].

Kinderen en jongeren die niet thuis opgroeien, maar bijvoorbeeld in een pleeggezin of residentiële jeugdzorg, hebben een verhoogd risico op mentale problemen [14, 15]. Vaak hebben kinderen en jongeren die niet meer thuis kunnen wonen meerdere ingrijpende levensgebeurtenissen meegemaakt, wat een risicofactor is voor mentale problemen [14, 15]. Ook kunnen kinderen en jongeren in residentiële jeugdzorg mogelijk minder stabiele persoonlijke relaties opbouwen doordat zij te maken hebben met veel verschillende zorgverleners die werken in wisselende diensten op groepen met een groot aantal kinderen/jongeren per zorgverlener [15, 16].

Sociale steun van onder andere familie, vrienden en leerkrachten is belangrijk voor het welbevinden van kinderen en jongeren. De meerderheid van de kinderen en jongeren op de basisschool en in het voortgezet onderwijs ervaart veel steun van zowel hun gezin als van hun vrienden [2]. Het ervaren van sociale steun hangt samen met minder emotionele problemen en meer levenstevredenheid [17]. Kinderen en jongeren zijn veerkrachtiger en beter bestand tegen stressvolle omstandigheden wanneer zij ondersteunende netwerken om zich heen hebben [18]. Het ervaren van te weinig sociale steun van ouders en leeftijdsgenoten hangt daarentegen samen met een verhoogd risico op emotionele problemen [19, 20]. Ook bijvoorbeeld slachtoffer zijn van pesten in de jeugd hangt samen met depressieve klachten in de volwassenheid [21].

Jongeren uit gezinnen met een lage materiële welvaart rapporteren in het voortgezet onderwijs een lagere levenstevredenheid dan jongeren uit gezinnen met een hoge materiële welvaart [2]. Materiële welvaart is hierbij gemeten aan de hand van concrete bezittingen, kenmerken van het huis en het aantal keren dat het gezin in het afgelopen jaar naar het buitenland op vakantie is geweest. Daarnaast hebben kinderen en jongeren die opgroeien in armoede een hoger risico op het ontwikkelen van mentale problemen dan kinderen en jongeren die niet opgroeien in armoede [22]. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat financiële problemen kunnen leiden tot stress en tevens zorgen voor een gebrek aan psychologische hulpbronnen om met deze stress om te gaan, zoals het gevoel van regie over het eigen leven [23].

In Nederland groeien ruim 577.000 kinderen en jongeren onder de 18 jaar op met een ouder met psychische en/of verslavingsproblemen [24]. Deze kinderen, ook wel KOPP/KOV, genoemd, hebben 3 tot 13 keer meer kans om zelf een psychische stoornis en/of verslaving te ontwikkelen dan andere kinderen [6]. Deze verhoogde kans kan verklaard worden door de erfelijkheid van psychische aandoeningen, maar ook door sociale factoren. Mentale problemen bij ouders kunnen bijvoorbeeld de opvoedvaardigheden en de interactie tussen ouder en kind negatief beïnvloeden [25].

In het basisonderwijs ervaart 19% van de jongeren (nogal) veel druk door schoolwerk. In het voortgezet onderwijs is dit 47%. Deze percentages zijn de laatste jaren toegenomen: het percentage kinderen en jongeren dat veel druk door schoolwerk ervaart is tussen 2001 en 2021 verdrievoudigd [2]. Druk door schoolwerk hangt sterk samen met emotionele problemen en een lagere levenstevredenheid [16].