Mensen in kwetsbare sociaaleconomische omstandigheden
Kwetsbare sociaaleconomische omstandigheden maken dat je meer kans hebt op mentale problemen. In dit kennisdossier lees je wat kwetsbare sociaaleconomische omstandigheden zijn en hoe deze samenhangen met de mentale gezondheid van mensen. Daarnaast geven we aangrijpingspunten voor beleidsmaatregelen en interventies om de mentale gezondheid van mensen die te maken hebben met kwetsbare sociaaleconomische omstandigheden te verbeteren.
Contact
Vragen over dit dossier?
Wat zijn kwetsbare sociaaleconomische omstandigheden?
Het is belangrijk om mensen zelf niet als kwetsbaar te bestempelen. Dit kan stigmatiserend werken. Als we spreken over mensen in kwetsbare sociaaleconomische omstandigheden gaat het niet over een vastomlijnde groep. Juist omdat het over omstandigheden gaat die gedurende iemands leven kunnen veranderen. Denk bijvoorbeeld aan moeite met rondkomen of het hebben van weinig geld door hoge zorgkosten. Die omstandigheden maken het leven moeilijker en stressvoller, waardoor iemand op dat moment kwetsbaar(der) kan zijn. Maar iemand is niet per se zijn hele leven kwetsbaar. Het is wel belangrijk om oog te hebben voor omstandigheden waardoor mensen veel en of chronische stress kunnen ervaren, en de impact die dit heeft op mentale gezondheid en de toegang tot preventie en zorg.
Niet iedereen in Nederland leeft even lang in een goede (mentale) gezondheid. Mentale gezondheid wordt bepaald door een combinatie van persoonlijke kenmerken en de sociaaleconomische omstandigheden waarin mensen geboren worden, opgroeien, wonen en werken. Sociaaleconomische omstandigheden gaan bijvoorbeeld over inkomen, opleiding, beroep, en over het sociaal en financieel vangnet, de werksituatie[1], de woonsituatie, ervaren discriminatie en stigma dat iemand ervaart. De sociaaleconomische omstandigheden van iemand kunnen negatief en positief samenhangen met iemands mentale gezondheid.
Verschillen in hoe lang mensen in een goede (mentale) gezondheid leven, ontstaan grotendeels door deze sociaaleconomische omstandigheden. Het meeste onderzoek in Nederland focust zich op inkomen en opleiding. Zo hebben mensen met een hoog inkomen of een theoretische opleiding meer kans op een psychische aandoening dan mensen met een lager inkomen en een basisonderwijs-opleiding [1]. Van de twintig procent Nederlanders met het laagste inkomen heeft 55,7% angst- of depressiegevoelens in de afgelopen 4 weken, terwijl dit bij mensen met het hoogste inkomen 36,1% is [2]. Ook hebben mensen met een relatief laag inkomen ongeveer drie keer zo vaak een psychische aandoening [3].
[1] Voor stabiel en goed werk geldt dat dit in het algemeen positief bijdraagt aan de mentale gezondheid. Meer informatie over hoe werk van invloed is op mentale gezondheid lees je in het kennisdossier Arbeid en mentale gezondheid.
Discriminatie, stigmatisering en sociaaleconomische omstandigheden
Vaak is het zo dat iemand te maken krijgt met meerdere ongunstige sociaaleconomische omstandigheden tegelijkertijd (RVS, 2020).1 Hoe meer omstandigheden zich opstapelen en elkaar beïnvloeden, hoe minder het mensen lukt deze het hoofd te bieden en hoe groter de impact op de mentale gezondheid [5]. Stressvolle omstandigheden, zoals armoede of een slechte woonsituatie, kunnen de ontwikkeling van de hersenen bij kinderen beïnvloeden. Zo kunnen problemen overdragen worden naar de volgende generatie [6]. Zelfs al vóór de geboorte kan blootstelling aan chronische stress en ingrijpende ervaringen bij de moeder ervoor zorgen dat kinderen een grotere kans hebben om later zelf ook in kwetsbare sociaaleconomische omstandigheden terecht te komen [7;8]. Hierdoor worden sociaaleconomische gezondheidsverschillen verder vergroot.
De inrichting van de maatschappij, denk aan beleid en het zorgsysteem, kan de gezondheidsverschillen die ontstaan tussen mensen waarbij meer, minder of geen sprake is van deze kwetsbare sociaaleconomische omstandigheden versterken [9;10;11]. Zo weten we bijvoorbeeld dat voor 1 op de 3 mensen geldt dat het zorgsysteem te ingewikkeld is ingericht [12].
Dit fictieve voorbeeld illustreert hoe opeenvolgende ongunstige sociaaleconomische omstandigheden elkaar kunnen versterken.
Nadia (42) woont in een vochtige huurwoning met schimmel op de muren en tochtige ramen. Door hoge energiekosten laat ze de verwarming uit, wat haar fysieke klachten en stress verergert. In haar wijk voelt ze zich onveilig: straatverlichting ontbreekt en afval hoopt zich op. Burenoverlast maakt het moeilijk om tot rust te komen. Woningcorporaties reageren traag of onbegripvol. De voortdurende spanningen en sociale uitsluiting in de buurt maken dat Nadia zich steeds meer terugtrekt. Ze leeft met constante stress, waardoor ze slechter slaapt, haar werk moeilijk volhoudt en hulp vragen steeds lastiger wordt — een vicieuze cirkel zonder duidelijke uitweg.
Een fictieve casus met input van echte ervaringen vanuit een adviesraad met mensen die ervaring hebben met een of meerdere kwetsbare sociaaleconomische omstandigheden.
Invloed van discriminatie en stigmatisering
Daarnaast weten we dat (structurele) discriminatie en uitsluiting impact hebben op de mentale gezondheid. Zo hebben bijvoorbeeld LGBTQIA+ personen, mensen met een niet-cisgender identiteit, mensen met een ander herkomstland dan Nederland, mensen met een andere dan witte huidskleur [8], religieuze (minderheids)groepen of mensen met een beperking vaker te maken met discriminatie.
Deze groepen hebben daarbij meer kans om blootgesteld te worden aan andere kwetsbare sociaaleconomische omstandigheden die mentale gezondheid kunnen beïnvloeden. Mensen met een vluchtachtergrond hebben bijvoorbeeld vaak in hun land van herkomst moeilijke situaties meegemaakt, zoals werkloosheid, oorlog of natuurrampen. In het land waar zij zich willen vestigen kunnen vervolgens factoren zoals onzekerheid over verblijfstatus, eenzaamheid, en problemen met werk en huisvesting een rol spelen.
In alle gevallen kan stigmatisering ook een invloed hebben op mentale gezondheid. Negatieve beeldvorming over onder andere armoede, werkloosheid of psychische aandoeningen kan zorgen voor gevoelens van schaamte, sociale isolatie en minder eigenwaarde. Stigma kan er bovendien voor zorgen dat mensen minder snel hulp zoeken of niet de juiste zorg krijgen, wat hun mentale gezondheid verder onder druk zet [13].
Meer weten
- In het kennisdossier sociale determinanten van mentale gezondheid valt nog veel meer te lezen over hoe sociale en economische leefomstandigheden mentale gezondheid kunnen beïnvloeden.
- Kennissynthese sociale determinanten van mentale gezondheid
Dit kennisdossier is gemaakt in samenwerking met pharos.
Lees hier meer
Met dank aan
Met dank aan de leden van de adviesraad Socioeconomic Adversity voor hun input op dit thema en de openheid in het delen van hun ervaringen om te leven in kwetsbare sociaaleconomische omstandigheden.
