KOVB: Handvatten voor gemeenten

Gemeenten hebben een belangrijke rol om een sluitend aanbod te maken voor preventie, zorg en ondersteuning voor kinderen van ouders met een verstandelijke beperking. Kinderen van ouders met een (l)vb kunnen vanaf jonge leeftijd al in contact komen met hulpverlening. Als gemeente kun je professionals ondersteunen en zorg regelen voor alle gezinsleden.

Om kinderen van ouders met een (licht) verstandelijke beperking zo goed mogelijk te ondersteunen, is het van belang hen expliciet mee te nemen in beleid voor kwetsbare doelgroepen. Door goede samenwerking kan er worden gewerkt aan preventie, zorg en ondersteuning.

Op deze pagina vind je handvatten en aanbod voor beleid rondom kinderen van ouders met een (licht) verstandelijke beperking.

Zorg voor en tijdens de zwangerschap
Zorg tussen nul en vier jaar
Zorg voor de basisschoolleeftijd (4 – 12 jaar)
Vergroten kennis en vaardigheden
Hulp voor kwetsbare gezinnen

Hoe werk je samen in een netwerk van organisaties?

Gezinnen met meervoudige problematiek hebben baat bij integrale samenwerking: langdurige, flexibele ondersteuning op meerdere levensgebieden. Veel gemeenten moedigen dit aan door opgavegericht werken; hierbij werken verschillende organisaties samen aan hetzelfde vraagstuk. Met een duidelijk gezamenlijk doel – samen problemen effectief oplossen.

Integraal samenwerken of opgavegericht werken kan bijvoorbeeld met organisatienetwerken: een groep organisaties die samen aan één doel werkt, zoals het welzijn van het kind versterken. Door samenwerken kan het netwerk ingewikkelde vragen snel samen oppakken, zonder dat organisaties dingen los van elkaar of dubbel doen. Bijvoorbeeld:

Als een hulpverlener een gezin signaleert waarin kinderen opgroeien met ouders met een verstandelijke beperking, kan de organisatie de situatie bespreken met het netwerk. Is ingrijpen nodig en wie doet wat?
Verschillende organisaties in een netwerk brengen allemaal een andere kijk op de zaak mee. De organisaties kunnen dus nieuwe inzichten delen en elkaar tips en handvatten bieden.
Als je samenwerkt kun je zorgen voor ondersteuning op maat. Bijvoorbeeld door het zorgaanbod van verschillende organisaties bij elkaar te brengen en op elkaar aan te passen.
De verschillende organisaties kunnen kennis over praktijkvoorbeelden en problemen uitwisselen. Door kennis en ervaringen met elkaar te delen kun je samen de zorg versterken.
Organisaties kunnen samen bepalen wat een goede route is binnen het zorg- en hulpaanbod. Dat maakt het makkelijk om bij vraagstukken naar elkaar door te verwijzen, en duidelijke afspraken te maken over samenwerking. Ook maakt het duidelijk wie wanneer in actie komt.
Problemen of dingen die missen in de zorg of ondersteuning kan het netwerk samen onderzoeken of opvangen.

Als organisatienetwerken het goed aanpakken werken alle mensen die rondom het kind staan via het netwerk samen. Zo kunnen zij ingewikkelde vraagstukken beter oplossen. Organisaties dragen vaak hun steentje bij vanuit hun eigen specialisatie, en werken aan één vraagstuk of aan een onderdeel van het probleem. Door de krachten te bundelen kun je samen aan de slag met het hele probleem of alle problemen die spelen.

Lees verder: Organisatienetwerken De organisatievorm van de toekomst Patrick Kenis, Bart Cambré.

In de meeste gemeenten zijn al organisatienetwerken actief. Voorbeelden zijn Kansrijke Start en Eén tegen eenzaamheid of de Lokale netwerken na Veilig Thuis. Zet geen nieuwe netwerken op, maar maak samenwerkingen die al bestaan in je gemeente sterker. Of zorg dat ze (beter) aansluiten bij kinderen van ouders met een (l)vb.

Gemeenten hebben een belangrijke rol in het organiseren van de zorg. Het is dus logisch dat de gemeente de leiding neemt bij het aanpassen van de zorg en ondersteuning, zodat die aansluit bij kinderen van ouders met een (l)vb. De gemeente heeft ook de verantwoordelijkheid om de juiste mensen en organisaties om tafel krijgen om hierover in gesprek te gaan.

Daarbij is het belangrijk om niet alleen te praten óver de gezinnen om wie het gaat, maar ook mét hen in gesprek te gaan. Door (ervarings-)deskundigen mee te nemen in lokale samenwerkingen of hen om advies te vragen je je beleid versterken en ‘KOVB-proof’ maken.

Zorg voor en tijdens de zwangerschap en rondom de geboorte

Het aanbod: basiszorg, prenataal huisbezoek JGZ, geboortezorgketen, consultatiebureau/JGZ

Nu niet zwanger

Gemeenten kunnen inzetten op goede ondersteuning, met bijvoorbeeld programma’s als Nu Niet Zwanger. In 73% van de gemeenten is er een Nu Niet Zwanger aanbod beschikbaar. Het programma is bedoeld voor professionals die werken met vrouwen en mannen in de vruchtbare leeftijd met (een combinatie van) complexe problemen, wat bij mensen met een (l)vb vaker voorkomt.

Het programma Nu Niet Zwanger is bestemd voor hulpverleners die onder andere werken in de verslavingszorg, GGZ, verstandelijk gehandicaptenzorg, vrouwenhulpverlening, GGD, wijkteams, MEE, dak- en thuislozenzorg, jeugdzorg, welzijnszorg, maatschappelijk werk en bij Veilig Thuis. Zij hebben een vertrouwensrelatie met hun cliënt en werken aan diens stabiliteit. Vanuit die persoonlijke relatie kunnen zij het gesprek aangaan over zaken rond kinderwens, seksualiteit en anticonceptie. (Bron: www.nunietzwanger.nl)

De Stichting Society Impact voerde op verzoek van de Vereniging Nederlandse Gemeenten een Maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA) van deelname aan Nu Niet Zwanger uit. De kosten bleken circa € 403 per cliënt. De maatschappelijke baten variëren tussen € 6.820 en € 52.070 in het eerste levensjaar, afhankelijk van de begeleiding die nodig zou zijn na de geboorte van een kind. (Bron: www.nunietzwanger.nl)

Kansrijke Start

Kansrijke Start is een actieprogramma dat kinderen in een kwetsbare situatie de best mogelijke start van het leven wil geven. Veel gemeenten in Nederland werken al met een lokale coalitie voor Kansrijke Start, waarin verschillende partijen rondom het jonge kind samenwerken.

De partijen in de lokale coalitie maken afspraken met elkaar om kwetsbare te ondersteunen, zodat meer kinderen een kansrijke start krijgen. Het is essentieel dat de partijen in de lokale coalitie zicht krijgen op zwangeren en jonge ouders met een (l)vb. Zodra er vermoeden is van een kwetsbaar ouderschap moet er aandacht komen voor het creëren van een vangnet. Hierbij wordt gekeken naar de sociale kring van het gezin zelf, maar ook naar professionele hulpverlening.

Binnen gemeente Groningen is er een zorgpad opgesteld om kwetsbare zwangeren en zwangeren met een (l)vb te begeleiden. Pharos geeft gemeenten voor Kansrijke Start advies over hoe deze zorgpaden er uit kunnen zien.

GIZ-methodiek (Gezamenlijk Inschatten Zorgbehoeften)

Met de GIZ-methodiek (Gezamenlijk Inschatten Zorgbehoeften) breng je ontwikkel- en zorgbehoeften efficiënt en adequaat in kaart, samen met (aanstaande) ouders, kinderen, jongeren en eventueel andere professionals.

De wetenschappelijk onderbouwde methodiek kan gebruikt worden in gesprekken die professionals hebben met ouders en kinderen, en is geschikt voor JGZ, jeugdhulp, geboortezorg en onderwijs. Verschillende gemeenten hebben de GIZ breed in gebruik genomen. Er zijn aangepaste materialen voor ouders met een (l)vb.

Gemeente Lelystad is aan de slag gegaan met de GIZ-methodiek. Aan de hand hiervan schatten medewerkers samen met ouders in welke hulp en zorg nodig is. Lees hier meer over de Jeugd Lelystad en de GIZ-methodiek. Ook gemeente Zoetermeer en gemeente Gouda werken met de GIZ-methode.

Zorg tussen nul en vier jaar

Beschikbaar aanbod: Consultatiebureau, JGZ, voorschool, kinderopvang

Interventie Stevig Ouderschap

De interventie Stevig Ouderschap is in 188 van de 355 gemeenten in Nederland al beschikbaar. De JGZ voert Stevig Ouderschap uit.

Alle ouders ontvangen na de geboorte van hun kind een vragenlijst die zich richt op problemen rondom de opvoeding, zoals persoonlijke problemen, sociale isolatie en mishandeling. Uit de vragenlijst blijkt of de ouders baat hebben bij extra ondersteuning van Stevig Ouderschap.

De jeugdverpleegkundige gaat na de geboorte ongeveer zes keer op huisbezoek: als het kind ongeveer 6 weken oud is en daarna bij 3 maanden, 6 maanden, 9 maanden, 12 maanden en 18 maanden. Waar past de JGZ dit aan op de behoefte van de ouders. Aanvullend kunnen er vanaf 16 weken zwangerschap ongeveer vier prenatale huisbezoeken plaatsvinden (Bron: www.ncj.nl/onderwerp/stevig-ouderschap/).

VoorZorg

VoorZorg biedt intensieve, langdurige ondersteuning voor zwangeren en gezinnen in een zeer kwetsbare situatie, die te maken hebben met een opeenstapeling van problemen. Zij krijgen ondersteuning van gespecialiseerde VoorZorg-verpleegkundigen.

Deze ondersteunen bij de zwangerschap, versterking van het ouderschap, verzorging en opvoeding, gezondheid en levensloopontwikkeling en bij het krijgen van betere toegang tot hulp (Bron: VoorZorg - NCJ). In Nederland voeren 22 organisaties VoorZorg uit, voornamelijk GGD’en, CJG- en JGZ-organisaties.

VoorZorg en Stevig Ouderschap vallen onder Kansrijke Start, informatie over aanmelden als gemeente of organisatie staat hier.

Vroege en voorschoolse educatie (VVE)

Kinderen die risico lopen dat hun ontwikkeling niet genoeg gestimuleerd wordt kunnen vanaf 2,5 jaar naar de vroege en voorschoolse educatie (VVE). Kinderen van ouders met een verstandelijke beperking hebben op jonge leeftijd al baat bij dit soort extra ondersteuning.

Gemeenten zijn verantwoordelijk voor de uitvoering van het beleid voor de VVE, en verzorgen en bewaken de kwaliteit ervan. Door te blijven investeren in dit soort voorzieningen en deze toegankelijk te houden kunnen kinderen hiervan blijven profiteren.

Veilige Start

Veilige Start is ontwikkeld om baby’s in mogelijk onveilige gezinnen te beschermen. Bij de methode ligt de focus op de veiligheid van het kind. Ouders, naasten en betrokken professionals werken tijdens de zwangerschap aan een veiligheidsplan, een bevallingsplan en een plan voor de eerste zes maanden na de bevalling.Hierin staan afspraken over wie wat doet om ervoor te zorgen dat de baby veilig is. Verschillende mensen en organisaties werken hierin samen, zodat het voor iedereen duidelijk is wat er verwacht wordt.

Sinds 2022 moet elke gemeente een prenataal huisbezoek kunnen aanbieden. Dit huisbezoek kan een eerste moment zijn om kinderen en ouders met een verhoogde kwetsbaarheid te signaleren. Onderzoek als gemeente hoe het prenatale huisbezoek binnen de geboortezorg is georganiseerd, en hoe je jonge ouders hier naartoe kunt leiden.

Zorg voor de basisschoolleeftijd (4 – 12 jaar)

Op verschillende plaatsen in het land werken jeugdhulp en het onderwijs samen om problemen van leerlingen op tijd te signaleren en ondersteuning te bieden. Jeugdspecialisten komen hierbij de school in en helpen samen met de onderwijskrachten leerlingen over wie zorgen zijn. Een voorbeeld hiervan is De School Als Vindplaats in Nijmegen en Leeuwarden.

Als gemeente kun je als verbindende schakel de samenwerking jeugdhulp en onderwijs mogelijk maken en ondersteunen. Zie ook: Vormen van samenwerking tussen onderwijs en jeugdhulp | Nederlands Jeugdinstituut (nji.nl)

Vergroten kennis en vaardigheden

Mensen met een (l)vb worden niet altijd goed gesignaleerd, waardoor zij niet de goede ondersteuning krijgen.

Investeer in kennis en vaardigheden van mensen in de basiszorg, de geboortezorg en het sociaal domein, zodat zij zwangeren met een (l)vb en hun partner kunnen herkennen. Het Kenniscentrum LVB heeft een toolkit voor professionals voor het herkennen van en werken met mensen met een (l)vb.

Zet ook in op de kennis en vaardigheden van jongerenwerkers, sociaal werkers en professionals die betrokken zijn bij de vrijetijdsbesteding van jongeren. Zo krijgen zij meer zicht op de situatie van kinderen van ouders met een (l)vb, en kunnen zij hierover beter in gesprek gaan met jongeren.

Hulp voor kwetsbare gezinnen

HouVast is ondersteuning met focus op ‘goed genoeg’ ouderschap. De hulpverlener brengt de gezinssituatie in kaart en bekijkt de opvoeding, en zorgt ervoor dat alle hulp en steun die het gezin krijgt goed op elkaar aansluit.

Buurtgezinnen koppelt gezinnen die steun kunnen gebruiken aan een gezin in de buurt, dat de kinderen extra aandacht geeft. Hierdoor worden de ouders van het gezin met de hulpvraag ontlast. Ouders ontzorgen kan hun veerkracht versterken, en kan helpen om problemen te voorkomen.

Maatwerk in de ondersteuning

Ga voor zoveel mogelijk maatwerk in de ondersteuning aan ouders. In veel gemeenten is steeds meer dienstverlening digitaal. Ouders met een (l)vb hebben hier vaak moeite mee, doordat zij minder sterke digitale vaardigheden hebben. Als gemeente kun je hen helpen door dienstverlening makkelijk en bereikbaar te houden, bijvoorbeeld door loketten of toegankelijke hulplijnen.

In Gemeente Amersfoort krijgen kinderen van ouders met een verstandelijke beperking ondersteuning via In de buurt 033. Een professional kan meegaan naar oudergesprekken, om er zeker van te zijn dat ouders het gesprek goed begrijpen en kinderen de ouderrol niet op zich hoeven te nemen.

Gezinnen met meervoudige en complexe problematiek

Voor gezinnen met meervoudige en complexe problematiek kan het lastig zijn om de juiste hulp te krijgen (lees hier meer over opgroeien in een gezin met meervoudige en complexe problematiek). Zij komen niet voor al hun problemen volledig in aanmerking voor hulp via een indicatie.

Investeren in gezinsindicatie

Als gemeente kun je investeren in gezinsindicatie. Hierbij komen meerdere hulpvragen samen en werkt één organisatie als verbinder. Zo krijgt het gezin een totaalpakket aan ondersteuning zonder dat meerdere indicaties (en bijbehorende procedures) nodig zijn.

Gemeente Meppel geeft bijvoorbeeld gezinsbudgetten aan gezinnen met meervoudige problemen (zie Een zorgbudget voor het hele gezin | Movisie).

De sociale kring rondom het gezin

De sociale kring rondom het gezin kan veel betekenen voor het kind. Het is belangrijk om ook dit netwerk te ondersteunen. Moedig uitvoeringsorganisaties aan om te investeren in het netwerk van kwetsbare gezinnen en help hen hierbij.

Een aanpak die hierbij aansluit is JIM werkt. Met deze aanpak werken professionals samen met het netwerk van het kind. JIM staat voor Jouw Ingebrachte Mentor. Deze mentor is iemand die de jongere al kent, en die kan helpen met vragen waar hij/zij/die niet alleen uitkomt. Als gemeente kun je jongeren- of maatschappelijk werkers helpen door met JIM te gaan werken.

Een onafhankelijk cliëntondersteuner staat naast de inwoner en informeert deze over alle mogelijke zorg en ondersteuning, maar ondersteunt ook bij het maken van keuzes. Mensen met een (l)vb kunnen hier veel baat bij hebben, maar verdienen speciale aandacht als het gaat om de invulling van deze cliëntondersteuning. Deze themahandreiking vertelt meer over het implementeren van een cliëntenondersteuner in je gemeente.