Alcohol en een licht verstandelijke beperking (LVB)

Het SCP schat in dat het hierbij om 6,4 procent van de Nederlandse bevolking gaat, omgerekend waren dit in 2018 ongeveer 1,7 miljoen mensen [1]. Maar van 90 procent van deze geschatte LVB-populatie is niet (officieel) bekend dat zij een LVB hebben en zorgverleners houden hier ook niet altijd rekening mee [2]. Dit draagt er aan bij dat problemen rondom LVB en middelengebruik niet altijd onderkend en behandeld worden.

Er zijn geen harde cijfers over alcohol- en drugsgebruik bij volwassenen met een LVB en de schattingen lopen zeer uiteen. Dit hangt eveneens samen met een gebrek aan systematische screening en de hier uit voortkomende onderschatting van zowel LVB als (problematisch) middelengebruik. Ook maken verschillen in de gehanteerde definities het lastig om cijfers eenduidig te interpreteren [4].

In 2019 is voor het eerst een landelijk onderzoek uitgevoerd naar het alcoholgebruik onder leerlingen met een LVB in het voortgezet speciaal onderwijs cluster 3. Hieruit bleek dat bijna de helft van de leerlingen (46%) ooit alcohol heeft gedronken en 13% deed dit in de afgelopen maand. Deze cijfers lijken erop te wijzen dat cluster 3-leerlingen ongeveer evenveel ervaring hebben met het gebruik van alcohol als leerlingen in het cluster 4-onderwijs (leerlingen met psychische- en/of gedragsproblemen). Het percentage leerlingen dat ooit alcohol heeft gedronken lijkt in cluster 3 iets hoger dan in het praktijkonderwijs [5].

Mensen met een LVB starten doorgaans vroeger met middelengebruik en het gebruik is vaker problematisch [6]. Het hogere risico op problematisch middelengebruik hangt samen met een combinatie van risicofactoren zoals een lage sociaaleconomische status, gedrags- en psychiatrische problemen, gebrekkige coping vaardigheden en problemen op het gebied van werk, dagbesteding en financiën [7]. Ook sombere gevoelens en weinig sociale aansluiting komen veel voor bij deze groep waarbij middelengebruik een compenserende functie kan gaan vervullen [6].

Er is een verband tussen motieven voor gebruik en de vorm van alcoholgebruik. Bij jongeren met LVB hangt alcoholgebruik om sociale relaties te bevestigen (social motives) samen met de frequentie van het gebruik. Alcoholgebruik om afwijzing te voorkomen (conformity motives), om met negatieve emoties om te gaan (coping motives) of om de positieve effecten van alcohol te ervaren (enhancement motives) samen met de ernst van het alcoholgebruik [8].

Mensen met een LVB zijn extra vatbaar voor de negatieve gevolgen van middelengebruik. Dat komt doordat zij vaak ook lichamelijk of psychisch kwetsbaar zijn en hiervoor medicatie gebruiken. Daarnaast zorgt (problematisch) gebruik vaak voor interactieproblemen met mede-cliënten of begeleiders in de LVB zorg [6,7].

Veel gangbare screeningsinstrumenten voor middelengebruik en verslavingsproblematiek zijn niet geschikt voor cliënten met een LVB. De complexiteit, het taalgebruik en de directe benadering van deze instrumenten sluiten niet goed aan. Ook hebben veel mensen met een LVB de neiging om sociaal wenselijke antwoorden te geven [9]. De Substance use and misuse in Intellectual Disability-Questionnaire (SumID-Q) is speciaal ontwikkeld voor de LVB-doelgroep en brengt risicofactoren voor gebruik, het middelengebruik zelf, en de gevolgen daarvan bij mensen met een LVB in kaart. Daarnaast is ook de Substance Use Risk Profile (SURPS) aangepast voor de LVB-doelgroep. Dit is een instrument om persoonlijkheidskenmerken die een risicofactor vormen voor problematisch middelengebruik (sensatiegerichtheid, angstgevoeligheid, impulsiviteit en negatief denken) te meten [8].

Er bestaan diverse instrumenten en interventies voor het signaleren, screenen en voorkomen van problematisch middelengebruik bij mensen met een LVB. Preventie kan plaatsvinden vanuit de LVB-zorg, maar ook vanuit het onderwijs of binnen een bredere setting zoals bij praktijkondersteuners binnen huisartspraktijken of bij andere gezondheidszorginstellingen [11].

Toch bereiken de bestaande instrumenten en interventies niet altijd de doelgroep. Dit komt door onderdiagnostiek van zowel LVB als van problematisch alcoholgebruik, maar ook omdat LVB-instellingen vaak nog beperkt toegerust om cliënten met problematisch alcoholgebruik goed te helpen [11]

Tevens weerhoudt de spanning tussen het recht op zelfbeschikking van een cliënt en hun opdracht om goede zorg te verlenen begeleiders soms bij het bespreekbaar maken van (mogelijk) problematisch alcoholgebruik [7]. Verschillende handreikingen en tools kunnen hen hierbij houvast bieden.

Interventie Open en Alert

De interventie Open en Alert ondersteunt organisaties in jeugdhulp en LVB en Justitiële Inrichtingen bij het ontwikkelen van middelenbeleid, deskundigheidsbevordering van medewerkers en samenwerking met instellingen voor verslavingszorg. Bij de interventie hoort een vaardigheidscursus waarin professionals leren om alcohol- en drugsgebruik bij hun cliënten te signaleren en bespreekbaar te maken, en hoe zij (problematisch) alcohol- of drugsgebruik kunnen begeleiden. De online versie van deze cursus is beschikbaar via de webwinkel van het Trimbos-instituut.

Folderserie Goed om te weten over …

Het Trimbos-instituut heeft een serie folders over middelengebruik ontwikkeld in zeer eenvoudige taal. Deze folders zijn ook geschikt voor mensen met een LVB. Zorgverleners kunnen deze folders gebruiken om in gesprek te gaan over middelengebruik en hun cliënten te informeren over de risico’s van gebruik. In deze serie zit ook een folder over alcohol.

Web-app  Gebruik en verslaving LVB

Deze web-app bevat informatie over wat begeleiders kunnen doen wanneer zij te maken hebben met gebruik en verslaving bij cliënten met een LVB. De app bevat vijf ‘knoppen’: voorlichten, ontmoedigen, signaleren, motiveren en behandelen. Onder elke knop wordt aangegeven wat begeleiders moeten weten en vervolgens wat zij kunnen doen.

Handboek LVB en verslaving

Dit handboek gaat in op het vroeg signaleren van verslaving bij mensen met een LVB en bevat tips voor het bespreekbaar maken, bijvoorbeeld in de huisartsenpraktijk, maar ook in de verslavings- of gehandicaptenzorg.

Screeningsinstrument SumID-Q

De Substance use and misuse in Intellectual Disability-Questionnaire (SumID-Q) brengt risicofactoren voor gebruik, het middelengebruik zelf, en de gevolgen daarvan bij mensen met een LVB in kaart. Om betrouwbare antwoorden te krijgen, wordt in de SumID-Q gebruik gemaakt van aan de doelgroep aangepast taalgebruik, visuele ondersteuning met plaatjes, en een niet-confronterende stap voor stap benadering.

Richtlijn Diagnostisch onderzoek LVB

Deze richtlijn bevat aanbevelingen voor het ontwikkelen, aanpassen en afnemen van diagnostische instrumenten op het gebied van onder meer psychiatrische stoornissen en middelengebruik bij mensen met een licht verstandelijke beperking.

Praktijkboek Triple Problematiek

Wanneer psychische stoornissen, verslaving en LVB samengaan wordt dit ook triple diagnose problematiek genoemd. Het Praktijkboek Triple Problematiek biedt praktische tips en handvatten voor de begeleiding en behandeling van mensen met triple diagnose problematiek. Ook bevat het achtergrondinformatie over het vóórkomen van triple diagnose problematiek, oorzaken ervan en kenmerken van de doelgroep.

Leidraad LVB en middelengebruik in het vizier

Deze leidraad geeft een overzicht van veertig kennisproducten die helpen bij het begeleiden van mensen met LVB in relatie tot middelengebruik en verslaving.

Handreiking Middelengebruik en verslaving bij mensen met een LVB

In deze handreiking van de Academische Werkplaats Kajak wordt ingegaan op de opties voor beschikbare methodieken en interventies voor het signaleren, bespreekbaar maken, in kaart brengen en behandelen van middelengebruik en verslavingsproblematiek specifiek gericht op jongeren en volwassenen met een LVB.

Handreiking Waar bemoei ik me mee?

Begeleiders in de LVB-zorg kunnen bij problematisch middelengebruik van hun cliënten een discrepantie ervaren tussen het recht op zelfbeschikking van hun cliënten en de opdracht om als hulpverlener goede zorg te bieden. Op basis van het gedachtegoed van de zorgethiek biedt deze handreiking biedt tips, suggesties en voorbeelden.

Referenties

1. Woittiez, Eggink & Ras (2019). Het aantal mensen met een licht verstandelijke beperking: een schatting. Notitie ten behoeve van het IBO- LVB. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
2. Zorginstituut Nederland (2022). Verbetersignalement Zorg voor mensen met een licht verstandelijke beperking en een gezondheidsprobleem. Geraadpleegd op 16 december 2022 op: https://www.zorginstituutnederland.nl/publicaties/rapport/2022/01/25/zinnige-zorg-verbetersignalement-lvb
3. Nagel, J. van der, M. Kiewik, R. Didden (2017) Handboek LVB en verslaving. Amsterdam: Boom uitgevers
4. Nagel, van der (2016). Is it just the tip of the Iceberg? Substance use and misuse in Intellectual Disability Tactus Addiction Institute.
5. Rombouts, M., Visser, D., Onrust, S., Tuithof, M., Scheffers-Van Schayck, T., Simon, J., & Monshouwer, K. (2020). Preventie en gebruik van tabak, alcohol, cannabis en andere middelen onder jongeren met een licht verstandelijke beperking in het cluster 3-onderwijs. Kerngegevens uit het EXPLORE-onderzoek 2019. Utrecht: Trimbos-instituut.
6. Chapman, S.L.C. & Wu, L.T. (2012). Substance abuse among individuals with intellectual disabilities. Research in Developmental Disabilities, 33(4), 11, 1147 - 1156.
7. Bransen, E. (2014) Waar bemoei ik me mee?  Handreiking voor begeleiders van mensen met een lichte verstandelijke beperking die alcohol of drugs gebruiken. Utrecht: Trimbos-instituut.
8. Schijven, EP, Didden, R, Otten, R, Poelen, EAP. (2019) Substance use among individuals with mild intellectual disability or borderline intellectual functioning in residential care: Examining the relationship between drinking motives and substance use. J Appl Res Intellect Disabil. 2019; 32: 871– 878. https://doi.org/10.1111/jar.12578
9. Van der Nagel, J.E.L., Kiewik, M., van Dijk, M., de Jong, C.A.J. & Didden, R. (2011). Handleiding SumID-Q Deventer: Tactus.
10. Pieterse, M.E., J. E. L van der Nagel, P. M. Ten Klooster, A. Turhan, R. Didden (2020) Psychometric Qualities of the Dutch Version of the Substance Use Risk Profile Scale Adapted for Individuals with Mild Intellectual Disabilities and Borderline Intellectual Functioning, Journal of Mental Health Research in Intellectual Disabilities, 13:3, 250-266, DOI: 10.1080/19315864.2020.1789250
11. Kiewik, M., Van der Nagel, J.E.L., Kemna, L.E.M., Engels, R.C.M.E. & DeJong, C.A.J. (2016). Substance use prevention program for adolescents with intellectual disabilities on special education schools: A cluster randomized control trial. Journal of Intellectual Disability Research, 60 (3), 191-200. Doi:10.1111/jir.12235.