Slaapstoornissen bij ouderen

Slaapstoornissen komen vaker voor bij ouderen dan bij (jong) volwassenen. Ze kunnen negatieve gevolgen hebben voor de lichamelijke en mentale gezondheid. Goede behandeling van slaapstoornissen is gewenst.

 Dit dossier is eind 2022 herzien door Julia van den Berg; Senior onderzoeker bij Parnassia.

Het belang van slaap

Slaap is belangrijk voor mensen; Jong en oud. Het zorgt voor rust en geeft ons lichaam de mogelijkheid om te herstellen. Allerlei processen in ons lichaam, zoals onderhoud van het immuunsysteem, cognitie, emotie en hormoonafgifte, hangen samen met slaap. We hebben het meeste voordeel van slaap als deze lang genoeg is, op het juiste moment plaatsvindt en van goede kwaliteit is. Van goede kwaliteit wil zeggen voldoende diepe slaap en REM slaap (droomslaap). Onvoldoende goede slaap kan onder andere leiden tot vermoeidheid, slaperigheid, concentratieproblemen, prikkelbaarheid, een grotere kans op ongelukken en lichamelijke klachten.

Slaap wordt door twee mechanismen gestuurd:

  • De biologische klok. Een hersengebied dat achter de ogen ligt en ervoor zorgt dat o.a. slapen en wakker zijn, gebeuren in een ritme van ongeveer 24 uur. Dit ritme kan onder invloed van onder andere licht wat verschuiven.
  • De slaapbehoefte of slaapdruk. Hoe langer we wakker zijn, hoe meer behoefte we hebben aan slaap. De neiging om in slaap te vallen, wordt dan groter.

Als de toenemende slaapbehoefte samenvalt met de biologische klok, val je makkelijk in slaap. Er zijn grote verschillen tussen mensen in hoeveel slaap ze nodig hebben en wanneer ze gaan slapen.

Ouder worden en slaap

Als mensen ouder worden, verandert hun slaappatroon. Al vanaf het 30e levensjaar lijkt de kwaliteit van de slaap af te nemen. Er is minder diepe slaap en mensen liggen vaker wakker. Vanaf het 60e levensjaar nemen ook de duur en de stabiliteit van de REM slaap af en verandert de timing van de slaap. Ouderen gaan eerder naar bed en worden vroeger wakker. Ze doen vaker dutjes overdag. Ondanks deze veranderingen hoort (extreme) slaperigheid overdag niet bij normaal oud worden.

Hier vind u een algemeen filmpje over slaap. In 2021 heeft het NKOP een webinar georganiseerd over slaapstoornissen bij ouderen door collega's van Parnassia en Atlant. Deze kunt u hier terugzien.

Slaapproblemen en slaapstoornissen; wat is het verschil?

Zo’n 20-30 procent van de Nederlandse bevolking ervaart slaapproblemen. Vrouwen hebben over het algemeen meer last van slaapproblemen dan mannen. Naarmate mensen ouder worden, neemt het risico op een verstoorde slaap toe. Ouderen geven zelf aan dat ze vaker en langer wakker liggen, korter en lichter slapen en vroeger wakker worden. We spreken van een slaapstoornis als men langer dan 3 maanden last heeft van slaapproblemen. Ook moeten de klachten zorgen voor duidelijke problemen in het dagelijks leven.

Slaapstoornissen bij ouderen ontstaan vaak door één of meer van de volgende aspecten:

  • Lichamelijke problemen zoals bijvoorbeeld longziekten, pijn of vaker moeten plassen in de nacht;
  • Psychosociale problemen zoals stress, verveling, eenzaamheid, somberheid, minder beweging, minder naar buiten;
  • Medicatiegebruik waardoor het slaapritme verstoord kan worden;
  • Grotere gevoeligheid voor omgevingsfactoren tijdens slaap (bijvoorbeeld geluiden).

Slaapstoornissen

Bij slaapstoornissen is allereerst een goede diagnostiek van belang. Hierbij kan gebruik gemaakt worden van vragenlijsten zoals de HSDQ en de ISI of een slaapdagboek. Het uitvragen van medicatie- en middelengebruik is ook van belang, veel middelen kunnen de slaap negatief beïnvloeden. Denk ook aan het vragen naar lichamelijke klachten en nachtmerries. De meest voorkomende slaapstoornissen zijn insomnie (slapeloosheid), slaapapneu en rusteloze benen. Hieronder wordt uitgelegd wat deze stoornissen zijn. Ook zal er kort stil gestaan worden bij de REM-slaap gedragsstoornis en de nachtmerriestoornis

Insomnie
Iemand heeft langer dan 3 maanden en minstens 3 nachten per week moeite met in slaap komen, doorslapen of wordt regelmatig te vroeg wakker en kan dan niet meer in slaap komen. Door de problemen heeft die persoon overdag geen uitgerust gevoel en functioneert daardoor minder dan gewenst.

Slaapapneu/ademhalingsgerelateerde slaapstoornissen
Tijdens het slapen houdt iemand onbewust langer dan 10 sec zijn adem in. Een persoon kan daarna weer rustig verder ademen of wakker schrikken. We spreken van slaapapneu als de ademhaling minstens vijfmaal per uur wegvalt en samengaat met slaperigheid overdag. Mensen met slaapapneu snurken vaak luid. Overdag zijn ze vermoeid en slaperig.

Rusteloze benen
Iemand met rusteloze benen heeft een onprettig gevoel in de benen wat verdwijnt wanneer je de benen beweegt, maar vaak weer terugkomt als je stopt met bewegen. Het onprettige gevoel treed meestal op tijdens rust en vooral in de avond of nacht. Door het onprettige gevoel in de benen heeft iemand moeite met inslapen, wat ervoor kan zorgen dat iemand overdag meer vermoeid is.

REM-slaapgedragsstoornissen
Bij iemand met een REM-slaapgedragsstoornis is er onvoldoende spierverlamming tijdens de REM-slaap waardoor iemand zijn dromen gaat uitvoeren. Je kan dan denken aan onrustig en/of agressief gedrag dat bestaat uit slaande en schoppende bewegingen, vaak met een doelgericht karakter. Iemand is moeilijk wakker te krijgen. Bij het wakker worden herinnert hij/zij zich vaak levendige dromen. Het gedrag kan leiden tot zichzelf of een bedgenoot pijn doen. Er bestaat een vorm waarvan de oorzaak onbekend is en vooral voorkomt bij mannelijke 60-plussers.

Nachtmerriestoornis
Frequente nachtmerries kunnen voorkomen bij bijvoorbeeld depressie en posttraumatische stressstoornis, maar ook als losstaand fenomeen. Hierdoor kan secundair insomnie ontstaan.

Gevolgen

Onderzoek laat zien dat slaapstoornissen samenhangen met verschillende lichamelijke en mentale problemen. Denk hierbij aan depressie, hart en vaataandoeningen, cognitieve achteruitgang, diabetes type II, middelengebruik, een verminderde immuunfunctie en verminderde kwaliteit van leven.

De meeste ouderen met slaapproblemen voelen zich overdag vermoeid en slaperig. Ze hebben minder energie, kunnen zich minder goed concentreren en voelen zich minder veerkrachtig. Ook kan het zorgen voor emotionele problemen zoals prikkelbaarheid, angst of somberheid. Piekeren over deze klachten kunnen de slaapproblemen nog erger maken. Bij ernstige slaapproblemen kunnen er ook hallucinaties en oriëntatieproblemen ontstaan.

Door deze klachten, is de kans op een (onge)val groter. Ook zorgen slaapstoornissen voor een toename in de behoefte aan thuiszorg, dagopvang en opname in het ziekenhuis of een verpleeghuis.

Behandeling

De eerste keuze behandeling voor slapeloosheid is cognitieve gedragstherapie. Onderzoek laat zien dat deze therapie net zo goed werkt voor ouderen als volwassenen en ook werkzaam is bij ouderen met een depressie. In de behandeling worden de slaapproblemen in kaart gebracht, waarna er op maat gewerkt wordt aan uitleg over slapen, het doorbreken van verkeerde slaapgewoonten, leefstijladviezen, het aanpakken van piekergedachten, het zorgen voor en/of leren ontspannen, de tijd in bed beperken (slaaprestrictie) of uit bed gaan wanneer je >30 minuten wakker ligt (stimuluscontrole). Ingrid Verbeek en Merijn van de Laar schreven een bruikbaar protocol met werkboek voor de cliënt (Verbeek en Van de Laar, 2014).

Medicijnen worden veelvuldig gebruikt bij slapeloosheid. Het advies is om medicatie bij 65+ers zoveel mogelijk te vermijden. Ze hebben namelijk vaak bijwerkingen (waaronder toename valgevaar), een negatieve invloed op andere medicatie en zijn verslavend. Alleen in acute situaties is het gebruik van medicatie passend. De laatste jaren wordt er ook steeds vaker gebruik gemaakt van melatonine bij slaapproblemen. Het middel is zonder recept te koop. Experts op het gebied van slaap maken zich hier zorgen over omdat het niet bedoeld is als slaapmiddel en zelfs voor een toename van slaapproblemen kan zorgen bij onjuist gebruik.

Hulpmiddelen kunnen worden ingezet bij slaapapneu. Bijvoorbeeld een bitje om de kaakstand aan te passen of een CPAP-apparaat. Dit apparaat helpt om de luchtstroom gelijkmatiger te verdelen, zodat de bovenste luchtweg niet kan dichtklappen.

Bij de behandeling van rusteloze benen en REM-gedragsstoornis kan, naast leefstijladviezen, gebruik gemaakt worden van medicatie om dit te behandelen. Nachtmerries zijn goed te behandelen met imaginatie- en rescriptingtherapie (Van Schagen et al, 2012)

Onderzoek

Inleiding: Themanummer slaap | Tijdschrift voor Neuropsychologie (tvnp.nl) 2019

Arnedt, J.T. Insomnia in patients with a substance use disorder. www.uptodate.com. [Online]

Bastien, C.H.; Vallières, A.; Morin, C.M. Validation of the Insomnia Severity Index as an Outcome Measure for Insomnia Research. Sleep Med. 2001, 2, 297–307

Kerkhof et al. (2013) Holland Sleep Disorders Questionnaire: a new sleep disorders questionnaire based on the International Classification of SleepDisorders-2 J Sleep Res.(2013) 22, 104–107

Mitchell, M.D., Gehrman, P., Perlis, M. et al. Comparative effectiveness of cognitive behavioral therapy for insomnia: a systematic review. BMC Fam Pract 13, 40 (2012). https://doi.org/10.1186/1471-2296-13-40

Patel D, Steinberg J, Patel P. Insomnia in the elderly: a review. J Clin Sleep Med. 2018;14(6):1017–1024

Riemann, D., et al. European guideline for the diagnosis and treatment of insomnia. 2017, Journal of Sleep Research, pp. 1-26

Schagen, Lancee & Spoormaker (2012) Imaginatie- en rescriptingtherapie van nachtmerries. Bohn Stafleu van Loghum | ISBN 9789031391561

Verbeek, I., & Van de Laar, M. (2014). Behandeling van langdurige slapeloosheid. Houten: Bohn Stafleu van Loghum

Verbeek, I., & Van de Laar, M. (2014). Verbeter je slaap: Werkboek voor de cliënt. Houten: Bohn Stafleu van Loghum

Samara, M. T., Huhn, M., Chiocchia, V., Schneider‐Thoma, J., Wiegand, M., Salanti, G., & Leucht, S. (2020). Efficacy, acceptability, and tolerability of all available treatments for insomnia in the elderly: a systematic review and network meta‐analysis. Acta Psychiatrica Scandinavica, 142(1), 6-17

Richtlijnen

Kwaliteitsstandaard Slaapwaakritme | V&VN (venvn.nl)

Slaapproblemen en slaapmiddelen | NHG-Richtlijnen

Diagnostiek

Overige informatie

Hersenstichting: Informatie over slaapstoornissen.
MentaalVitaal; informatie over slaapstoornissen

Mind; informatie over slaapstoornissen

i-Sleep – Online\ module voor mensen die lijden aan slapeloosheid

Over slaap | NSWO

https://www.psychiatrienet.nl/categories/20

GGZ College (16) | Het belang van goede slaap voor je psychische gezondheid - YouTube

Tijd voor slaap - Biowetenschappen & Maatschappij

Referenties

Bij het samenstellen van dit dossier is gebruikt gemaakt van de volgende bronnen:

Visser, M., Kok, A.A.L., Spies, P. E. & Buurman, B. M. (2020). Inleiding in de gerontologie en geriatrie. Houten: BSL.

Lancel, M. Veen, M. van & Kamphuis, J. (2021). Slaapstoornissen in de psychiatrie. Diagnose en behandeling. Houten: BSL.

Oude Voshaar, R. Mast, R. van der, Stek, M., Vandenbulcke, M. & Verhey, F. (2018). Handboek ouderenpsychiatrie. Utrecht. De Tijdstroom

Luik, A. I., Gordijn, M. C. M., Verwijk. E. & Someren, van E. J. W. (2019). Slaaptekort, verschoven slaap en slapenloosheid. Tijdschrift voor Neuropsychologie, 14 (3), 162-174