Veranderingen in het alcoholgebruik tijdens de coronacrisis

·       Stabiel

De meeste volwassenen rapporteerden geen verandering in hun alcoholgebruik ten opzichte van vóór de coronacrisis.

·       Minder alcoholgebruik

Ongeveer 3 op de 10 volwassenen rapporteerden (veel) minder te zijn gaan drinken. Deze groep lijkt in de loop van de tijd iets groter te worden. In de eerste periode, gelijk na de start van de crisis, gaf maar 2 op de 10 volwassenen aan (veel) minder te zijn gaan drinken.

·       Meer alcoholgebruik

Een kleiner deel van de volwassenen (ongeveer 1 op de 10) gaf aan juist (veel) meer te zijn gaan drinken.

Rond maart 2020 begon de coronacrisis met de daarbij horende maatregelen. RIVM en GGD GHOR NL doen sinds april 2020 samen onderzoek naar het welbevinden en de leefstijl van inwoners van Nederland. De resultaten van dit onderzoek geven onder meer inzicht in het alcoholgebruik van Nederlanders tijdens de coronacrisis. Voor dit onderzoek vullen volwassen Nederlanders (18+) elke 3 tot 7 weken een vragenlijst in (ongeveer 9 vragenlijsten per jaar). Een beperking van het vragenlijstonderzoek is dat het niet duidelijk is of het bij deze groepen steeds om dezelfde mensen gaat. Wel geven de uitkomsten belangrijke inzichten in de veranderingen in alcoholgebruik.

Het RIVM heeft de vraagstelling van ‘de alcoholvraag’ aangepast vanaf de 12e ronde (5 tot 9 mei 2021). Eerst werd gevraagd of deelnemers (veel) meer, evenveel, (veel) minder waren gaan drinken dan vóór de coronacrisis. De huidige vraag gaat over het alcoholgebruik per dag in de laatste 7 dagen.

De 21^e vragenlijst is van de meest recente meetronde (7-11 september 2022). Op dat moment drinkt 49% van de deelnemers 1-3 dagen per week, 17% drinkt elke dag en 11% gaf aan geen alcohol te hebben gedronken. Op dagen dat deelnemers dronken, dronk 32% gemiddeld 1 glas alcohol per dag, 54% 2-3 glazen en 14% 4 glazen of meer.

In de factsheet Alcoholgebruik tijdens het eerste jaar van de coronacrisis in Nederland is omschreven welke mensen (16+) (veel) meer of (veel) minder alcohol zijn gaan drinken in het eerste jaar van de coronacrisis ten opzichte van daarvoor op basis van demografische kenmerken (geslacht, leeftijd en opleidingsniveau) en de aanwezigheid van negatieve emoties en gevoelens (angst, neerslachtigheid en stress).

Vanuit gezondheidsperspectief is het belangrijk dat we voor de groep die is blijven drinken of zelfs (veel) meer is gaan drinken een passend behandelaanbod beschikbaar stellen en onder de aandacht brengen. Dit kan in de vorm van laagdrempelige alcoholinterventies en door het implementeren van bewezen effectieve (beleids-)maatregelen (zie Maatregelen en interventies voor alcoholpreventie voor gemeenten.

Omdat de samenstelling van de steekproef bij elk meetronde van de vragenlijst anders was, is het onduidelijk of het bij de drie genoemde groepen steeds om dezelfde volwassenen ging. Dit is een beperking van dit vragenlijstonderzoek. Er zijn nog een paar beperkingen. De cijfers geven wel aan of het alcoholgebruik toe- of afgenomen is of stabiel is gebleven tijdens de crisis, maar het zijn geen kerncijfers. Daarnaast geven de cijfers niet exact weer hoevéél minder of meer (in glazen alcohol) mensen zijn gaan drinken. We kunnen er ook geen conclusies aan verbinden over de kenmerken van de groep die (veel) meer is gaan drinken en daarmee een verhoogd risico loopt op schade aan de gezondheid. Bovendien is het onduidelijk of er onder de groep volwassenen die (veel) meer is gaan drinken ook meer problematisch alcoholgebruik voorkomt of niet. Tenslotte laten de cijfers ook niet zien waar (in welke drinkomgeving) mensen zijn gaan drinken: binnenshuis of buitenshuis (zie ook Gevolgen van horecasluiting voor alcoholgebruik thuis).

Als gevolg van de coronacrisis kregen we te maken met coronamaatregelen. Deze maatregelen kennen verschillende gradaties in strengheid. Maatregelen van de strengste gradatie gelden in perioden waarin horeca, uitgaansgelegenheden en winkels gesloten zijn.

Er lijkt weinig samenhang te zijn tussen de strengheid van de maatregelen en de hoeveelheid alcohol die mensen drinken. Figuur 1 laat zien dat de groepen mensen die evenveel bleven drinken of (veel) minder of (veel) meer gingen drinken redelijk stabiel bleven in perioden van verschillende maatregelen. Er is alleen een kleine toename over de tijd te zien in het percentage volwassenen dat (veel) minder is gaan drinken (van circa 2 op de 10 naar 3 op de 10).

Ook bleek uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) over het eerste, tweede en derde kwartaal van 2020 dat er slechts relatief kleine veranderingen waren in het percentage overmatige drinkers ten opzichte van een jaar eerder [4].

De verschillende gradaties in strengheid van de maatregelen kennen wél een aantal andere specifieke uitdagingen. Deze zijn mogelijk van invloed op hoeveel of hoe vaak mensen drinken, op het gedrag dat het gevolg is van het alcoholgebruik en op de risicofactoren die (problematisch) alcoholgebruik kunnen uitlokken.

We geven een overzicht van wat er mee kan spelen in een periode van strenge maatregelen, wanneer horeca, uitgaansgelegenheden en winkels (bijna) volledig gesloten zijn en wanneer mensen thuiswerken en weinig (of geen) bezoek mogen hebben.

• Bij het sluiten van horeca en uitgaansgelegenheden verandert de omgeving waarin mensen drinken (drinkomgeving) van buitenshuis naar voornamelijk binnenshuis.
• De emotionele en sociale gevolgen van de maatregelen geven meer risicofactoren die (problematisch) alcoholgebruik in de hand kunnen werken. Voorbeelden: negatieve emoties zoals angst, depressie, eenzaamheid, (corona-)stress en verveling, en het wegvallen van een dagstructuur. Ook zijn er specifieke groepen mensen die meer risico lopen om meer te gaan drinken of problematisch alcoholgebruik (verslaving) te ontwikkelen.
• Beperking van de fysieke toegang tot zorg, zoals huisartsen en (verslavings-)hulpverleners, kan tot gevolg hebben dat mensen niet op tijd de juiste hulp vinden. Dit speelt vooral bij mensen met problematisch alcoholgebruik die hulp nodig hebben. Maar ook als de zorg wél fysiek toegankelijk is, ervaren sommige mensen door corona nog steeds een drempel om contact op te nemen. Hierbij kan meespelen dat ze de zorg niet extra willen belasten en dat ze geen risico op besmetting willen lopen.
• Een lockdown kan tot gevolg hebben dat mensen alcoholhoudende dranken gaan hamsteren. Dit speelde vooral tijdens de eerste lockdown, al leek het hamsteren van alcoholische dranken mee te vallen. Het bleek dat 17% van de mensen minder alcohol kocht dan normaal, tegenover 6% die meer kocht dan normaal [2].
• Het instellen van een avondklok heeft mogelijk ook invloed op het alcoholgebruik, net als het verbod om na 20.00 uur alcohol te kopen. Het verkoopverbod werd ingesteld met als doel om huisfeestjes te voorkomen. Het specifieke effect van het verkoopverbod is op dit moment nog onbekend.

Tot nu toe hadden we het over kortetermijneffecten. Over de langetermijneffecten van de coronacrisis en -maatregelen weten we nog weinig. Uit de internationale literatuur kunnen we wel enig inzicht krijgen in middelengebruik na andere crisissen en rampen. We zien daar dat de coronacrisis en -maatregelen op de lange termijn zowel tot een toename als tot een afname van alcoholgebruik kunnen leiden.

Waarschijnlijk zal het alcoholgebruik bij een gedeelte van de bevolking op de lange termijn gaan toenemen [6]. Zo bleek dat er in de jaren na de uitbraak van het SARS-virus in 2003 onder een deel van de bevolking een toename was van (problematisch) alcoholgebruik [7, 8, 9]. Zorgpersoneel dat blootgesteld was aan hoge risico’s bleek bijvoorbeeld drie jaar na de uitbraak meer alcohol te drinken dan zorgpersoneel dat deze risico’s niet had ervaren [8]. Ook na andere (natuur-)rampen (bijvoorbeeld na een orkaan) werd soms een stijging in het alcoholgebruik bij subgroepen gezien [10, 11].

De coronacrisis kan ook een economische recessie tot gevolg hebben. Tijdens eerdere economische recessies werd een toename van zwaar en problematisch alcoholgebruik gezien onder sommige groepen volwassenen [12, 13]. Volwassenen die extra door een recessie geraakt worden, bijvoorbeeld doordat ze werkloos zijn geworden, zijn hier het meest gevoelig voor [12].

Als oorzaken voor deze mogelijke stijging van het alcoholgebruik worden onder andere genoemd: toename van negatieve emoties en verslechtering van de mentale gezondheid door de coronacrisis en -maatregelen [20]. Zo heeft eerder onderzoek aangetoond dat we na (natuur-)rampen een toename kunnen verwachten van symptomen van posttraumatische stress, angst en depressieve klachten [14, 15]. Er zijn aanwijzingen dat deze negatieve emoties op hun beurt weer kunnen leiden tot een toename van alcoholgebruik [16], zeker bij mensen die alcohol gebruiken om met deze emoties om te kunnen gaan (coping als motief om te drinken) [17, 18]. Alcoholgebruik op zichzelf kan ook angst, depressie en stress veroorzaken [18]. Mensen die alcohol drinken om met negatieve emoties om te gaan, kunnen daardoor in een negatieve vicieuze cirkel terechtkomen.

Er is ook een groep mensen bij wie het alcoholgebruik waarschijnlijk af zal nemen. De mensen die door de crisis minder zijn gaan drinken zouden dit patroon ook op de lange termijn kunnen blijven vasthouden. En dit zou er zelfs toe kunnen leiden dat ze stoppen met drinken. Zo werd eerder tijdens een economische recessie een afname in alcoholgebruik gezien. Hierbij kan ook meespelen dat mensen minder geld te besteden hebben [6, 13].