Armoede, stress en een slechte mentale gezondheid – hoe doorbreek je de cirkel?

Met kwetsbare sociaaleconomische omstandigheden bedoelen we situaties waarin mensen structureel minder toegang hebben tot zaken die belangrijk zijn voor hun gezondheid en welzijn. Bijvoorbeeld voldoende inkomen, goed onderwijs, werk, een woning, een sociaal netwerk en geen uitsluiting of discriminatie. Sociaaleconomische omstandigheden hebben invloed op hoe gezond je bent, hoe oud je wordt én hoe je je mentaal voelt. In kwetsbare sociaaleconomische omstandigheden lopen mensen meer risico op een slechte mentale gezondheid.

Onderzoek laat zien dat mensen met bijvoorbeeld een lager inkomen of alleen een basisonderwijsopleiding, vaker kampen met angst, depressie of andere psychische klachten. Maar waarom? Dat komt door chronische stress, de opeenstapeling van stressvolle omstandigheden.

Invloed van leven met chronische stress

Stress op zichzelf is niet slecht, het is een gezonde reactie op gevaar. Maar als stress lang aanhoudt en er weinig ruimte is voor herstel, verandert het in een ziekmakend proces. Chronische stress verandert letterlijk de hersenen. Het beïnvloedt het dopaminesysteem, waardoor mensen gevoeliger worden voor depressie of verslaving. Ook vergroot chronische stress de activiteit van de amygdala, het deel van de hersenen dat angst en onrust regelt. En het verstoort het vermogen om vooruit te denken en weloverwogen keuzes te maken. Simpelweg omdat overleven op de korte termijn voorrang krijgt.

De vicieuze cirkel

Wat deze situatie extra schrijnend maakt, is dat mentale klachten op hun beurt weer de sociaaleconomische situatie kunnen verslechteren. Iemand die lijdt aan depressie, heeft vaak minder energie om werk te zoeken of om financiën op orde te houden. En dat leidt tot meer stress, meer klachten. Zo ontstaat een vicieuze cirkel waarin mentale klachten en sociaaleconomische problemen elkaar versterken. Het doorbreken van die cirkel vraagt om meer dan alleen maatregelen binnen de zorg of symptoombestrijding. Het vraagt om verandering in beleid, samenwerking en de inrichting van onze samenleving.

Discriminatie, uitsluiting en stigma

Kwetsbare sociaaleconomische omstandigheden komen vaker voor bij mensen die ook op andere manieren worden uitgesloten of gediscrimineerd. Denk aan mensen van kleur, mensen met een migratieachtergrond, mensen met een beperking of LHBTIQA+ personen. Discriminatie werkt als een extra stressor boven op andere problemen. Het ondermijnt het zelfvertrouwen, versterkt gevoelens van eenzaamheid en maakt hulp zoeken moeilijker. Daar bovenop komt het stigma dat vaak heerst rond armoede of psychische problemen. Mensen durven minder snel om hulp te vragen, of worden niet serieus genomen.

Wat kun jij doen als beleidsmaker of professional?

Het goede nieuws is: er is veel wat beleidsmakers en professionals kunnen doen om mentale gezondheid te bevorderen en de impact van kwetsbare sociaaleconomische omstandigheden te verkleinen;

• Pak structurele oorzaken aan, niet alleen symptomen. Dit vraagt om samenwerking tussen domeinen – van wonen tot veiligheid, van onderwijs tot werk. Mental Health in All Policies (een integrale beleidsaanpak waarbij mentale gezondheid in elk beleidsdomein wordt meegenomen) is hierbij een krachtig uitgangspunt. Hierbij kunnen kleine samenwerkingen op mentale gezondheid tussen domeinen al helpend zijn.

• Vergroot kennis over chronische stress, bij het algemene publiek, ofwel inwoners van Nederland, én bij professionals. Begrip leidt tot meer compassie, betere signalering en effectievere hulpverlening.

• Betrek inwoners actief bij beleid en interventies. Maatwerk werkt het beste als het gebaseerd is op wat mensen zelf nodig hebben.
• Investeer op de juiste momenten. Bepaalde levensfasen zijn extra belangrijk in het voorkomen van mentale problemen. Denk aan de zwangerschap, vroege jeugd of adolescentie. Interventies als Kansrijke Start, preventieve ondersteuning bij jonge moeders of KOPP/KOV-programma’s (voor Kinderen met Ouders met Psychische en/of Verslavingsproblemen) kunnen veel verschil maken, – nu én voor de volgende generatie.
• Vergroot sociale steun in wijken, bijvoorbeeld via ontmoetingsplekken. Wat simpel lijkt – een praatje bij de koffie – kan voor iemand in kwetsbare omstandigheden van levensbelang zijn.

• Maak zorg toegankelijk: begrijpelijk, betaalbaar en dichtbij. Dit vraagt om afstemming tussen lokale partners zoals GGD, GGZ, wijkteams en welzijnsorganisaties. Werk aan minder versnippering en bied mensen vaste contactpersonen. Zorg voor communicatie op B1-niveau, via meerdere kanalen, en via vertrouwde gezichten in de buurt.

Aangrijpingspunten om beschermende factoren voor mentale gezondheid te versterken

Kwetsbare sociaaleconomische omstandigheden zijn geen keuze. Ze zijn het resultaat van systemen, omstandigheden en vaak ook generaties van ongelijkheid. De gevolgen zijn zichtbaar in onze wijken, scholen en spreekkamers – en in de statistieken over mentale gezondheid.

Maar er zijn aangrijpingspunten om de beschermende factoren te versterken. Door beleid mensgerichter in te richten. Door zorg toegankelijker te maken. Door professionals te trainen in stress-sensitief werken. En bovenal: door mensen niet los te zien van hun omstandigheden.

Laten we die vicieuze cirkel samen doorbreken.

Meer weten?

Lees het volledige kennisdossier Mensen in kwetsbare sociaaleconomische omstandigheden. Dit kennisdossier is gemaakt in samenwerking met Pharos.

Met dank aan de leden van de adviesraad Socioeconomic Adversity voor hun waardevolle input en het delen van hun ervaringen.