Beleid en interventies

De overheid is zich bewust van de vergrijzende samenleving. Daarom heeft ze verschillende programma’s gestart om problemen voor de samenleving te beperken. Veel van deze programma’s helpen ouderen om zelfstandig te blijven, gezond te leven en goede zorg te krijgen. Dit heeft invloed op hun mentale gezondheid. Hieronder beschrijven we een paar van deze programma’s. 

Landelijke wetgeving en beleid 

Het WOZO-programma (Wonen, Ondersteuning en Zorg voor Ouderen) zorgt voor de organisatie van de ouderenzorg (1). Verschillende organisaties werken samen om ervoor te zorgen dat ouderen langer zelfstandig thuis kunnen wonen met de juiste zorg.  Voor de mentale gezondheid van ouderen is de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO) belangrijk. Via deze regeling kunnen ouderen ondersteuning krijgen, zoals dagbesteding om sociale contacten te onderhouden en aanpassingen in huis om zelfstandig te blijven wonen.

‘Een tegen eenzaamheid’ is een langlopend programma van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Hierin werken de overheid, maatschappelijke organisaties en bedrijven samen om eenzaamheid tegen te gaan. Hoewel het programma niet alleen op ouderen gericht is, doen veel initiatieven en interventies dat wel. Movisie verzamelt informatie over eenzaamheid zoals cijfers, stappenplannen en interventies gericht op eenzaamheid.

Een tegen eenzaamheid werkt samen met de aanpak “Mentale gezondheid: van ons allemaal”. Hierin is aandacht voor kwetsbare groepen, zoals ouderen. Wat gebeurt er onder andere binnen dit programma?

• Gemeenten worden gestimuleerd om sport en bewegen voor ouderen te combineren om eenzaamheid te verminderen.
• Er wordt extra ingezet op het bereiken van kwetsbare ouderen en het versterken van hun mentale gezondheid.
• Ouderen krijgen ondersteuning bij de overgang van werk naar pensioen.

Het Integraal Zorgakkoord (IZA) heeft als doel om de zorg betaalbaar, toegankelijk en van goede kwaliteit te houden. Hiervoor werken het ministerie van VWS en zorgorganisaties samen via een werkagenda. Belangrijke thema's hierin zijn: passende zorg, gezond leven en preventie. Gemeenten kunnen hierbij hulp krijgen van het programmateam Gezond Leven om de afspraken van het IZA uit te voeren.

Sinds juli 2010 zijn gemeenten verantwoordelijk voor de gezondheidszorg van ouderen. Dit staat in artikel 5a van de Wet Publieke gezondheid. Hieronder vallen taken als het signaleren van ontwikkelingen, opsporing en preventie, het geven van voorlichting en het formuleren van maatregelen (Artikel 5a, Wet publieke gezondheid; (2). In 2024 werd de Wet op suïcidepreventie aangenomen. Hierdoor moest elk ministerie een eigen actieplan suïcidepreventie ontwikkelen. Gemeenten moesten beleid ontwikkelen om suïcides en suïcidepogingen te voorkomen. Ook werd een gratis en anoniemen 24/7 hulplijn verplicht gesteld nu bekend als 113). Deze hulplijn besteedt extra aandacht aan ouderen, bijvoorbeeld via webinars.

Lokaal beleid en initiatieven 

In Nederland is sinds het Nationale Preventieakkoord (2018) steeds meer aandacht voor leefstijl. Lokaal worden er, bijvoorbeeld vanuit gemeenten, steeds meer beweegactiviteiten georganiseerd. Uit het onderzoek ‘Meer Veerkracht, Langer Thuis’ is gebleken dat ouderen hier ook behoefte aan hebben en dat deze beweegactiviteiten meerwaarde hebben voor de kwaliteit van leven (3). Daar komt bij dat deze ouderen zich vaak minder eenzaam voelen dan ouderen die niet aan sport doen (4).

In het Gezond en Actief leven Akkoord (GALA) is een doel ‘Vitaal Ouder worden’ opgenomen (5). Gemeenten kunnen geld aanvragen (SPUK-gelden) om activiteiten voor ouderen te organiseren zoals valpreventie, gezonde voeding en meer bewegen. Deze activiteiten helpen niet alleen bij een betere fysieke gezondheid, maar kunnen ook psychische problemen bij ouderen verminderen. Daarnaast is er binnen GALA aandacht voor mentale gezondheid. Gemeenten kunnen geld krijgen voor: laagdrempelige ondersteuning bij mentale problemen, preventie en het aanpakken van eenzaamheid. Ook hier zijn SPUK gelden voor beschikbaar. Ook het programmateam Gezond Leven ondersteunt hierbij. Het GALA loopt tot 2026 en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) bekijkt wat er daarna nodig is.

Steeds meer steden willen meer aansluiten bij de wensen en behoeften van ouderen. Dit betekent dat er aandacht is voor sociale inclusie, participatie, bereikbaarheid en veiligheid. Grote steden als Den Haag, Amsterdam, en Rotterdam hebben hiervoor concrete doelen en programma’s gemaakt. Zo heeft Den Haag het ‘Kennisplatform Seniorvriendelijk Den Haag’ opgericht: verschillende organisaties werken samen en onderzoeken hoe het met oudere gaat. Ook is in Den Haag het project ‘De Kracht van Haags Ontmoeten’ opgezet. Binnen dit project worden activiteiten georganiseerd en kunnen mantelzorgers elkaar ontmoeten. Elke stad kiest een eigen aanpak, vaak met lokale projecten. Den Haag en Utrecht zijn onderdeel van het WHO-netwerk Age-Friendly World. In 2020 ontwikkelde Den Haag een vragenlijst om te meten hoe vriendelijk stad is voor ouderen (6). Sinds 2023 wordt dit actief gemonitord (7).

Wat zijn aangrijpingspunten- en aandachtspunten voor beleid/handelswijze? (bv richtlijnen)

De mentale gezondheid van ouderen kan verbeteren als er meer aandacht is voor . Op dit moment wordt er al veel gedaan, maar vaak zonder dat de mentale gezondheid verbeteren direct als doel wordt benoemd. Door dit expliciet te maken, kan het effect groter worden. Er is een aantal interventies, aanpakken en programma's die zich specifiek richten op mentale gezondheid. Hoofdthema’s hierbij zijn:

• Sociale netwerken versterken – beleid kan zich richten op het versterken van de sociale netwerken en de sociaaleconomische omstandigheden van ouderen.
• Fysieke gezondheid verbeteren – ouderen stimuleren om meer te bewegen, gezonder te eten en valpreventiecursussen te volgen.
• Gemeenschapsprogramma's - initiatieven in buurten om ouderen meer sociale steun te bieden.
• Jong en oud verbinden – door intergenerationele projecten komen ouderen en jongeren met elkaar in contact. Dit kan sociale integratie versterken en leeftijdsdiscriminatie (ageism) tegengaan.
• Positieve beeldvorming - communicatie kan helpen om negatieve stereotypering van ouderen te voorkomen.

Als ouderen meer betrokken worden bij lokale projecten en beleid, voelen zij zich meer gezien en gehoord. Gemeenten kunnen hier een belangrijke rol in spelen.

Zelf aan de slag in je gemeente 

Veel gemeenten investeren in welzijn van ouderen. Denk aan beweegclubs zoals Vitality Clubs, projecten als Welzijn op Recept, of ontmoetingsplekken zoals De Kracht van Haags Ontmoeten.

Er zijn in Nederland veel hulpmiddelen om de mentale gezondheid van ouderen te verbeteren. Gemeenten gebruiken vaak verschillende maatregelen. Hieronder een aantal voorbeelden. 

Praktische interventies en kennis