Sociale media en mentale gezondheid
Welzijnsdomeinen:
De meesten van ons besteden best veel tijd op sociale media. Denk aan het scrollen door Instagram, het liken van vakantiefoto’s van een familielid of het bekijken van een grappig filmpje op YouTube van je favoriete content creator. Maar wat is nu precies de relatie tussen ons sociale mediagebruik en onze mentale gezondheid? Op deze pagina gaan we hier dieper op in, op basis van de meest recente wetenschappelijke inzichten.
Expertisecentrum Digitalisering en Welzijn
Deze pagina is gemaakt door het Expertisecentrum Digitalisering en Welzijn
Nationaal Congres Digitalisering en Welzijn
Een inspirerend congres vol ontdekkingen, inzichten en verbinding. Van social media tot slimme huizen, van games tot misinformatie - we verkennen samen de complexe relatie tussen allerlei digitale technologieën en ons welzijn.
Nieuwsbrief
Ben jij een partij of professional die werkt op het snijvlak van digitalisering en welzijn en wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten en recente ontwikkelingen in het veld? Meld je dan nu aan voor onze halfjaarlijkse nieuwsbrief!
Meld je aanOp deze pagina
🧠 Wat is mentale gezondheid?
😟 Langere-termijn mentale gezondheid: eenzaamheid, angst en depressie
⌚ Korte termijn en alledaagse mentale gezondheid
💡 Tips voor bewustwording en ondersteuning
🔎 Bronnen van dit dossier
🧠 Mentale gezondheid: wat verstaan we daaronder?
In het dagelijks leven gebruiken we de term ‘mentale gezondheid’ vrij breed. "Dit is slecht voor mijn mentale gezondheid" kan verwijzen naar alles van een stressvolle werkdag tot een hevige angst of neerslachtigheid. Mentale gezondheid (net als welzijn, waar mentale gezondheid één onderdeel van is) bestaat uit een spectrum van ervaringen. Van alledaagse tegenslagen tot stemmingswisselingen tot ernstige, langdurige psychische aandoeningen zoals angststoornissen en depressie.
Dit onderscheid is van belang voor het begrijpen van hoe de relatie tussen sociale media en onze mentale gezondheid in elkaar steekt. Een slecht humeur na het zien van andermans perfecte vakantiefoto’s of stress omdat je de neiging hebt jezelf te vergelijken met anderen op sociale media is heel anders dan een klinische depressie. Maar beide zijn relevant voor ons welzijn.
De ontwikkeling van mentale gezondheidsproblemen (bijvoorbeeld in de vorm van angstklachten of depressieve buien) gebeurt niet zomaar. Een opeenstapeling van dagelijkse ‘hobbels’ kan uiteindelijk uitgroeien tot een lastig te overkomen mentale berg. Daar komen tientallen verschillende factoren bij kijken. Van aangeboren aanleg en aangeleerde coping-vaardigheden tot factoren die te maken hebben met de mensen om je heen of de situaties waarin je je bevindt.
Het is dan ook niet verbazingwekkend dat geen enkele mentale gezondheidsklacht hetzelfde is voor iedereen: wetenschappelijk onderzoek bevestigt dat mentale gezondheid een uniek web is van individuele eigenschappen, sociale omstandigheden, culturele invloeden en meer.1
Onderdeel van dat ‘meer’ zijn uiteraard ook sociale media, want ze spelen een steeds grotere rol in ons dagelijks leven.
😟 Langere-termijn mentale gezondheid: eenzaamheid, (sociale) angst en depressie
Beginnend aan de ernstigere kant van het spectrum: er zijn geen goede wetenschappelijke aanwijzingen voor impact van gemiddeld socialemediagebruik op onze langere-termijn mentale gezondheid. Wel is er reden om te denken dat zogenoemd ‘problematisch socialemediagebruik’ verband houdt met mentale gezondheid. Zo is recent gebleken dat mensen met mentale klachten op een andere, vaak intensievere manier gebruik maken van sociale media.2 Dit lijkt ook onderdeel te zijn van een vicieuze cirkel waar iemand in kan belanden, waarbij dit intensiever gebruik ook weer reeds aanwezige depressieve gevoelens kan versterken.
Sociale media en eenzaamheid
Sociale media kunnen zowel een positieve als een negatieve relatie hebben met eenzaamheid. Zo lijkt het erop dat mensen die eenzaam zijn (die dus een zwakker sociaal netwerk hebben) vaker hun toevlucht zoeken tot sociale media om voor die eenzaamheid te compenseren.3 In sommige gevallen kunnen sociale media bijdragen aan meer ‘sociaal kapitaal’ en meer verbondenheid,4 maar mensen die lijden aan eenzaamheid vinden helaas niet altijd de steun die zij online zoeken3. Mensen die eenzaam zijn lijken een groter risico te lopen op problematisch socialemediagebruik, hoogstwaarschijnlijk omdat zij zo hun klachten proberen te verlichten.3 Of sociale mediagebruik eenzaamheid versterken of verlichten hangt – net als bij andere uitkomsten – af van persoonlijkheid, motivatie, context en de reacties die mensen krijgen online.4
Sociale media en angst
In de context van sociale media kan er onderscheid gemaakt worden tussen twee verschillende ‘typen’ angsten. Enerzijds is er de zogenoemde ‘sociale angst’. Dat is een vorm van angst die te maken heeft met sociale situaties, bijvoorbeeld angst om (negatief) beoordeeld te worden door anderen, of niet leuk gevonden te worden. Voor sociale angst zien we soortgelijke bevindingen als voor eenzaamheid: mensen die meer last hebben van sociale angst zijn kwetsbaarder voor problematisch socialemediagebruik.3
Anderzijds zijn er de meer ‘reguliere’ angstklachten: dit zijn angstklachten die kunnen gaan over de dood, over gevaarlijke situaties, ziektes, of iets anders. Omdat er de afgelopen jaren een toename te zien is geweest in angstklachten bij vooral de jongere generaties, is er veel aandacht geweest voor de relatie tussen sociale media en angst. Uit een onderzoek onder studenten is naar voren gekomen dat jongeren zowel kansen als risico’s ervaren van socialemediagebruik voor angstklachten.5 Zo lijken sociale media angst te kunnen verminderen door positieve ervaringen, verbondenheid en de mogelijkheid om de realiteit even te ontvluchten. Daar staat tegenover dat sociale media ook angst kunnen versterken door (sociale) stress en vergelijking, ‘FoMo’ (fear of missing out, de angst iets te missen), negatieve ervaringen of uitstelgedrag.
Sociale media en depressie
Ook voor depressieve klachten zien we een patroon waarbij niet regulier maar problematisch socialemediagebruik geassocieerd lijkt te zijn met meer klachten[6]. Ook hier lijkt er sprake te zijn van een vicieuze cirkel waarbij mensen met depressieve klachten een groter risico lopen op problematisch socialemediagebruik, met een mogelijke verergering van klachten tot gevolg. Wanneer er sprake is van deze wederkerige relatie is ook hier afhankelijk van contextuele en individuele factoren.6 Denk bijvoorbeeld aan welke momenten gedurende de dag er wordt gekozen voor socialemediagebruik (nachtelijk gebruik is gerelateerd aan een hoger risico), in hoeverre iemand zich emotioneel afhankelijk voelt, en of iemand actief of passief is op sociale media. Laag zelfvertrouwen, in veel gevallen een risicofactor voor het ontwikkelen van depressieve klachten, is eveneens gerelateerd aan problematisch socialemediagebruik. Lees hier meer over op de dossierpagina ‘Sociale media, zelfbeeld en identiteit’.
⌚ Korte-termijn en alledaagse mentale gezondheid
Het lijkt duidelijker te worden dat wat sociale media met onze gemoedstoestand doen vaak van korte duur en vluchtig is. Dit is ook aangedragen als mogelijke reden voor het gebrek aan sterke causale verbanden tussen socialemediagebruik en de meer lange-termijn indicatoren van mentale gezondheid. Dat sociale media van alles in ons losmaken op korte termijn en op meer ‘alledaags’ niveau is echter niet minder belangrijk.
Socialemediagebruik is over de jaren geassocieerd met allerlei positieve en negatieve stemmingsschommelingen. Zo kunnen de mogelijkheid tot sociale vergelijking, ‘FoMo’ en de vele notificaties bij sommige gebruikers leiden tot stress en zorgen voor een tijdelijk lagere stemming. Inspiratie en het gevoel van verbondenheid kunnen juist zorgen voor een hogere stemming. De impact van sociale media op dit soort aspecten van ons welbevinden is vaak moeilijk te meten, omdat verondersteld wordt dat deze effecten erg vluchtig kunnen zijn. Daarnaast zijn er sterke aanwijzingen dat de impact van sociale media op bijvoorbeeld emotioneel welbevinden kan veranderen over tijd binnen personen:7 eenzelfde ervaring kan voor dezelfde persoon op verschillende momenten heel verschillend beleefd worden, afhankelijk van omliggende factoren zoals de context of persoonlijke omstandigheden.
Uiteraard maken stemmingsschommelingen, zelfbeeld en gevoel van spanning en ontspanning altijd al uit van ons leven. Sociale media zijn in dat opzicht weinig meer dan nóg een context waarin zowel hobbels als ‘boosts’ tegen kunnen worden gekomen. Wel is het zo dat sociale media een aantal eigenschappen hebben die maken dat ze – vooral op sociaal-cognitief vlak – nieuwe uitdagingen met zich mee kunnen brengen. Zo kan de online wereld in sommige opzichten gezien worden als een sociaal minder zekere wereld, met vaak minder duidelijkheid over bijvoorbeeld wat anderen daadwerkelijk denken of vinden[8]. Tegelijkertijd zijn andere sociale aspecten die belangrijk zijn voor onze mentale gezondheid, zoals sociale status, op het eerste gezicht een stuk duidelijker op sociale media (bijvoorbeeld door indicatoren als likes en reacties).8 Dit soort veranderingen ten opzichte van de ‘offline wereld’ maken dat we alert moeten zijn op gebruikers, zowel jong als oud, die kwetsbaarder zijn voor veranderingen in hun mentale gezondheid.
💡 Tips voor bewustwording en ondersteuning
Zowel korte als langere termijn mentale gezondheid kan voor gebruikers verband houden met hun socialemediagebruik. Of deze relatie positief of negatief uitpakt, hangt af van persoonlijke kenmerken van de gebruikers, hoe zij de platforms gebruiken, en de kenmerken van de platforms en hun inhoud zelf. Het is goed om te beseffen dat gebruikers tegelijkertijd zowel positieve als negatieve effecten kunnen ervaren. Voor professionals in beleid, zorg, opvoeding en onderzoek is het belangrijk om deze dynamiek te erkennen en herkennen.
Tips voor professionals over sociale media, zelfbeeld en identiteit
- Leer problematisch socialemediagebruik herkennen. Bespreek samen met jongeren en cliënten of er sprake is van problematisch of gemiddeld socialemediagebruik. Er is reden om te denken dat er sprake is van problematisch gebruik op het moment dat er signalen zijn zoals nachtelijk gebruik en/of een sterke emotionele afhankelijkheid van sociale media.
- Bespreek het spectrum van mentale gezondheid. Laat cliënten, leerlingen of andere gebruikers zien dat mentale gezondheid een gevarieerd landschap is van alledaagse veranderingen in stemming tot ernstigere klachten zoals angst en depressie. Niet alles is even erg of reden tot paniek, maar het blijft belangrijk om ook op de ‘alledaagse hobbels’ om alert te blijven. Bespreek ook de verschillende manieren waarop sociale media juist bijdragen aan de mentale gezondheid van de jongeren of gebruikers waar je mee werkt. Dit helpt je om een completer beeld te krijgen van hun situatie.
- Maak bewust over eigen patronen en vicieuze cirkels. Elk mens is anders, en ieders patroon van socialemediagebruik en mentale gezondheid kan uniek zijn. Wat voor sommige mensen een trigger kan zijn, is dat voor anderen weer niet. Ook kan het helpen om de mensen met wie je werkt in kaart te laten brengen hoe het eigen patroon eruit ziet, en of daar eventuele vicieuze processen in voorkomen. Inzicht hierin is de eerste stap naar gezonder, prettiger gebruik van sociale media.
- Houd oog voor contextuele en individuele factoren. Het wat, waarom en hoe van socialemediagebruik vertelt ons vaak meer over de relatie tussen iemands socialemediagebruik en mentale gezondheid.
