Een reis langs zelfregie- en herstelinitiatieven voor mensen met een psychische kwetsbaarheid

Zelfregie- en herstelinitiatieven voor mensen met een psychische kwetsbaarheid zijn in opmars. Dit is geen toeval gezien de nadruk die de overheid legt op deze initiatieven in het Integraal Zorg Akkoord (IZA). Dit akkoord streeft naar de oprichting van een landelijk dekkend netwerk van laagdrempelige steunpunten, zoals herstelacademies, herstelinitiatieven en zelfregiecentra.

• Ben je zelf betrokken bij een initiatief en wil je het instrument ontvangen? Dat kan nog steeds!

Unieke routes, gedeelde bestemming  

Het reflectie-instrument dat we hebben ontwikkeld stimuleert zelfreflectie en is bedoeld om te evalueren wat al goed gaat en waar nog ruimte is voor ontwikkeling binnen een herstelinitiatief. Om het instrument te testen zijn we op reis gegaan en hebben we werkbezoeken gebracht aan een aantal initiatieven in het land. We raakten erg geïnspireerd door de verschillende praktische keuzes die we zagen. Verschillend, maar allemaal gericht op dezelfde essentie; ruimte maken voor herstel door middel van gezamenlijk leren, methodische zelfhulp en peer support. Wij hebben zowel die essentie als de praktische diversiteit beschreven in het reflectie-instrument. In dit blog delen we wat we tijdens de werkbezoeken hebben ervaren, met bijzondere aandacht voor een aantal thema’s die in het reflectie-instrument centraal staan.  

Een diversiteit aan initiatieven – verschillende praktijkkeuzes 

Tijdens de werkbezoeken hebben we gemerkt dat elk initiatief diens eigen unieke karakter heeft, dat voortkomt uit de specifieke manier waarop het wordt vormgegeven. In het reflectie-instrument benoemen we verschillende praktijkkeuzes die daarbij gemaakt kunnen worden, waarbij geen enkele keuze per se beter of slechter is dan de andere. Drie belangrijke praktijkkeuzes die we veelvuldig hebben gezien tijdens werkbezoeken zijn: (1) het type locatie, (2) de focus van het aanbod en (3) co-creatie. Enkele bezochte initiatieven worden hieronder kort beschreven met focus op deze praktijkkeuzes. Het reflectie-instrument stimuleert betrokkenen bij zelfregie- en herstelinitiatieven om over deze keuzes na te denken. 

Herstelinitiatief A: Gedeelde locatie met sociale domein 

Herstelinitiatief A is gevestigd in een voormalig café. Het gebouw wordt gebruikt door verschillende organisaties. Op de begane grond is een inloopvoorziening voor dak- en thuislozen, een kringloopwinkel en fietsenwerkplaats. Het herstelinitiatief is bereikbaar via een statige trap naar boven. Daar bevindt zich een ruimte om trainingen te geven, naast kantoorruimte voor maatschappelijk werk. De gedeelde locatie maakt dat de verschillende gevestigde organisaties korte lijntjes hebben met elkaar. De mensen van het herstelinitiatief focussen op aanbod van hersteltrainingen en werkgroepen, zoals de Wellness Recovery Action Plan (WRAP) en Werken Met Eigen Ervaring (WMEE). Ook organiseren zij af en toe een thema-avond in de inloopvoorziening, waar dan veel mensen op af komen. Het herstelinitiatief heeft op dit moment geen middelen en ruimte om een eigen inloop te organiseren, maar dit is volgens de coördinator niet nodig omdat daar genoeg ander aanbod voor is in de wijk. In de toekomst zou het initiatief diens aanbod willen verbreden, door bijvoorbeeld samen te koken, om zo nog meer ruimte te faciliteren voor zelfregie en co-creatie. Dit zou dan in samenwerking kunnen met andere initiatieven in de wijk (die bijvoorbeeld wel een keuken ter beschikking hebben). 

Herstelinitiatief B: Gedeelde locatie met ggz 

Herstelinitiatief B is gevestigd in een gebouw waar ook ggz-behandeling wordt aangeboden. De mensen die er werken hebben daar een eigen verdieping ter beschikking, die duidelijk een andere sfeer heeft dan de rest van het gebouw. Er is meer aandacht besteedt aan een huiselijke inrichting met licht, groen en warme materialen (net zoals overigens bij alle initiatieven het geval was). Ondanks die huiselijkheid heeft ook dit initiatief bewust geen eigen inloopvoorziening. Hiervoor verwijst men door naar initiatieven in de buurt. De focus van dit herstelinitiatief ligt echt op aanbod van methodische zelfhulptrainingen, die aanzetten tot reflectie over herstel. Het herstelinitiatief wordt gerund door ervaringsdeskundigen die werkzaam zijn bij de ggz-organisatie. Zij zijn bij het ontwerpen en faciliteren van alle trainingen in de lead, maar co-creatie gebeurt hier ook regelmatig samen met hulpverleners. Bijvoorbeeld bij een training sociale vaardigheden, of een training over verbeteren van slaapkwaliteit. Vanuit de herstel-ondersteunende intake (HOI) bleek dat daar behoefte aan was, vertelt de ervaringsdeskundige. “En de hulpverleners doen door deze vorm van co-creatie ook inzichten op die zij weer in hun verdere werk kunnen gebruiken. Bijvoorbeeld dat zij dingen soms te complex maken voor mensen.”  

Herstelinitiatief C: Locatie in eigen beheer 

Herstelinitiatief C is gevestigd in een voormalig woonhuis en heeft de locatie in eigen beheer. Het maakt de sfeer gemoedelijk en informeel. Het herstelinitiatief heeft een brede focus, van laagdrempelige ontmoeting met gelijkgestemden, creatieve herstelactiviteiten tot herstelwerkgroepen zoals de WRAP. Het initiatief draait bijna volledig op de inzet van vrijwilligers omdat zij als burgerinitiatief niet gebonden zijn aan een bepaalde (zorg)organisatie. Alles binnen de locatie van het herstelinitiatief komt uit co-creatie voort: zelf genaaide kussentjes, een gordijn gemaakt van behangkralen en een met stof beklede trap. Ondanks de vestiging in het eigen gebouw, hebben de mensen van dit herstelinitiatief waardevolle samenwerkingen bestendigd, bijvoorbeeld met een technische partner. Zo is er een plantenasiel in de creatieve cursusruimte. Verspreid door de ruimte staan plantjes met 3D printer gemaakte bijbehorende etiketten. Op die etiketten staan QR-codes, die via een app op je telefoon het verhaal van elke plant vertellen, wat symbool staat voor iemands herstelverhaal.  

Een gedeelde essentie 

Ondanks deze verschillende keuzes in de praktijk, was er ook een gedeelde essentie zichtbaar bij alle initiatieven. Die essentie hadden we op basis van ons onderzoek al beschreven in het reflectie-instrument als kerntaken van een zelfregie- of herstelinitiatief. We hebben ze hieronder in een visueel model weergegeven. Het faciliteren van een gezamenlijke leeromgeving is zo’n kerntaak. We zagen direct dat alle initiatieven op hun eigen manier een gezamenlijke leeromgeving faciliteren. Op iedere locatie zagen we bijvoorbeeld flip-overs, digitale schermen en tafels opgesteld in vierkanten om een optimale interactie tussen deelnemers te bevorderen. Ook in het programma-aanbod van alle initiatieven kwam het leeraspect duidelijk naar voren.  

De kerntaken en onderliggende kernwaarden zoals beschreven in het reflectie-instrument werden door de bezochte initiatieven alom (h)erkend. “Dit is ons DNA op papier”, zei een van de coördinatoren die we spraken. Het invullen van het reflectie-instrument zette aan tot denken. Vooral wanneer het instrument in dialoog door meerdere mensen vanuit verschillende rollen werd ingevuld, zagen we een verdiepend reflectieproces ontstaan. “Het instrument zet tot nadenken aan en ondersteunt een gesprek over waar je nog meer wilt ontwikkelen of juist niet”, zo gaf een coördinator aan. Gezamenlijk op een gelijkwaardige en wederkerige manier met elkaar reflecteren en van elkaar leren past natuurlijk uitermate goed bij dat waar herstelinitiatieven voor staan.  

Landelijke uitzet van het reflectie-instrument voor zelfregie- en herstelinitiatieven 

Na deze geslaagde testronde is het nu tijd om het reflectie-instrument landelijk te verspreiden. Dit voorjaar hebben alle initiatieven die bij ons bekend zijn via mail een uitnodiging ontvangen om het reflectie-instrument in te vullen voor ons onderzoek. Zo krijgen we een goed beeld van zelfregie- en herstelinitiatieven in Nederland. Daarnaast geeft het ons de mogelijkheid om het reflectie-instrument nog verder te verbeteren. En de initiatieven zelf krijgen natuurlijk ook inzicht in de kwaliteit van hun huidige praktijk.  

Wil jij ook het reflectie-instrument ontvangen? 

Ben jij bij een zelfregie- en herstelinitiatief betrokken, maar heeft jouw initiatief nog geen uitnodiging ontvangen voor het onderzoek? Stuur dan een mail naar mwezel@trimbos.nl met informatie over jouw initiatief! We zullen de uitnodiging nasturen als jouw initiatief past binnen het kader van dit instrument en onderzoek.  

Met dank aan Judith Lize voor haar bijdrage aan dit blog en de samenwerking tijdens onze werkbezoeken, Ewout Kattouw en Wout Diekman voor het uitvoeren van een extra werkbezoek, en alle initiatieven die ons hartelijk welkom heetten.