1 op de 5 mensen krijgt dementie, maar een goede mentale gezondheid helpt

Mentale gezondheid is de manier waarop je je verhoudt tot jezelf en tot anderen en hoe je omgaat met de uitdagingen in het dagelijks leven. Tegelijkertijd gaat het ook over hoe jij en anderen in de samenleving dit ervaren. [bron: onderzoek van het Trimbos-instituut i.s.m. RIVM]

Het belang van mentale gezondheid, óók op latere leeftijd

Het kabinet wil zich gaan inzetten voor mentale gezondheid en het voorkomen van psychische problemen. Dat staat in de nationale aanpak ‘Mentale gezondheid van ons allemaal’ die de Tweede Kamer op 10 juni ontving. Toch ligt de focus op jeugd en jong volwassen en is erin deze aanpak weinig aandacht voor de oudere bevolking. Opvallend, aangezien uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat het verstandig is om vanuit een levensloopperspectief te werken waarin aandacht is voor zowel de huidige als toekomstige generaties. Dit om ervoor te zorgen dat de mentale gezondheid in de gehele maatschappij wordt bevorderd, en het welbevinden en maatschappelijke participatie van iedereen wordt ondersteunt. Dat betekent dat alle leeftijdsgroepen en levensfases meegenomen moeten worden als het om mentale gezondheid gaat.

Momenteel is een vijfde van de Nederlandse bevolking 65 jaar of ouder. Dit aandeel neemt in de toekomst alleen maar verder toe. Bij ouderen spelen specifieke behoeften en levensgebeurtenissen een rol die vragen om een meer toegespitste aanpak als het gaat om hun mentale gezondheid. Zo kan de switch van werken naar pensioen grote impact hebben, treden er mogelijk meer fysieke ongemakken op en worden sociale netwerken steeds kleiner. Dit alles zorgt ervoor dat er meer druk komt te staan op de  fysieke én mentale gezondheid van ouderen.

Veel ouderen worden geconfronteerd met dementie. De cijfers uit figuur 1 liegen er niet om. Helaas zijn we er vandaag de dag nog steeds niet in geslaagd om dementie te genezen. Daardoor is onderzoek steeds vaker gericht op het verkleinen van de risico’s: welke fysieke en mentale factoren kunnen we zodanig veranderen dat ouderen minder kans hebben op het ontwikkelen van dementie? Om deze vraag te beantwoorden gaan we met Sebastian Köhler in gesprek. Hij is universitair hoofddocent Neuro-epidemiologie aan de Universiteit van Maastricht. Hij spreekt liever over risicoreductie dan over preventie van dementie. “Het is namelijk maar de vraag of we dementie echt kunnen voorkomen, maar we kunnen wel wat doen om het risico te verlagen.”

“Het is namelijk maar de vraag of we dementie echt kunnen voorkomen, maar we kunnen wel wat doen om het risico te verlagen.” – Sebastian Köhler, universitair hoofddocent Neuro-epidemiologie

Eenzaamheid draagt bij aan dementie

Sinds een aantal jaar wordt er steeds meer onderzoek gedaan naar factoren die invloed hebben op het ontwikkelen van dementie.¹Vos et al., 2017; Schiepers et al., 2017;Heger et al., 2021  Zo lijkt het erop dat mensen die minder goed in hun vel zitten meer kans hebben op het ontwikkelen van dementie. Denk bijvoorbeeld aan eenzaamheid, weinig sociaal contact of het hebben van een depressie.

In de afgelopen jaren werkte Sebastian, samen met andere onderzoekers aan de Universiteit van Maastricht, aan het Lifestyle for BRAin Health (LIBRA)-onderzoek. Daarin bracht hij onder meer risicofactoren op middelbare leeftijd (50-75 jaar) in kaart en keek hij naar de kans op het mogelijk ontwikkelen van dementie. In figuur 2 zie je deze risicofactoren, zoals roken, obesitas of een depressie. Daarnaast vind je percentages in het figuur. Dat is de bijdrage die elke risicofactor heeft aan het totale veranderbare risico op basis van alle 12 factoren. Wanneer iemand bijvoorbeeld rookt draagt dit voor 8 procent  bij aan het totale veranderbare risico. Daarnaast geldt ook: hoe meer risicofactoren iemand heeft, hoe hoger de kans op het ontwikkelen van dementie. Als je kijkt naar de risicofactoren gaat het vaak om fysieke leefstijlfactoren zoals roken, alcoholgebruik, voeding en beweging. Maar ook mentale gezondheid speelt een grote rol. Bijvoorbeeld een depressie of weinig sociaal contact. Dit zijn belangrijke inzichten, omdat onderzoekers en beleidsmakers hierop kunnen inspelen. Zo is het belangrijk dat er interventies komen die zich richten op leefstijl én mentale gezondheid om zo de kans op dementie te verlagen.

Promoten van mentale gezondheid bij ouderen: heeft dat zin?

Leefstijlverandering loont, maar geldt dit ook op latere leeftijd? Om deze vraag te beantwoorden, gaan we in gesprek met Laura Shields-Zeeman. Zij is programmahoofd Mentale Gezondheid en Preventie bij het Trimbos-instituut en bijzonder hoogleraar aan de Universiteit Utrecht. Wanneer mentale gezondheid wordt benaderd vanuit een levensloopperspectief, heeft het wel degelijk effect, vertelt Laura. “Wanneer we een levensloopbenadering van mentale gezondheid hanteren, kunnen we vanuit een breder perspectief de belangrijke levensfasen, overgangsmomenten en omgevingsfactoren meenemen die van belang zijn bij het versterken van de beschermende factoren of verminderen van de risicofactoren voor mentale gezondheid. Dit in tegenstelling tot een ziektegerichte of een individueel gerichte benadering waar we de neiging hebben om ons te concentreren op interventies voor een enkel probleem in een specifieke leeftijdsgroep of levensfase. Iedere levensfase gaat gepaard met sleutelmomenten waarin veranderingen plaatsvinden die kwetsbaarheden en beschermende factoren met zich meebrengen.” Denk hierbij aan het krijgen van kinderen, een huis kopen, naasten verliezen of met pensioen gaan. Deze sleutelmomenten in een mensenleven zijn van invloed op de mentale gezondheid. Hoe gaat iemand om met deze veranderingen? Zorgt het voor stress of juist voor geluk? Laura: “Elke levensfase biedt de gelegenheid om de mentale gezondheid te bevorderen en veerkracht te versterken om beter om te gaan met stressoren en risicofactoren, waar men ook later in de levensloop van profiteert”.

“Elke levensfase biedt de gelegenheid om de mentale gezondheid te bevorderen en veerkracht te versterken om beter om te gaan met stressoren en risicofactoren, waar men ook later in de levensloop van profiteert”. – Laura Shields-Zeeman, programmahoofd Mentale Gezondheid en Preventie en bijzonder hoogleraar

Het blijven inzetten op het bevorderen van mentale gezondheid, ook op latere leeftijd, wordt ook door het LIBRA-onderzoek ondersteunt. Sebastian vertelt dat wanneer een persoon tot 75 jaar hoog scoort op de risicofactoren uit het figuur, hij of zij een hoger risico heeft op het ontwikkelen van dementie in vergelijking met iemand die lager scoort. Zo laat onderzoek bijvoorbeeld zien dat het voorkomen van depressieve symptomen op zowel jonge (20 tot 49 jaar) als latere leeftijd (70 tot 89 jaar) de kans op dementie kan verlagen  Echter, er is ook het vermoeden dat het ontwikkelen van depressieve symptomen, met name op latere leeftijd, wellicht een eerste voorbode is van het ontstaan van dementie. Sebastian legt uit dat in de ‘niet-pluis fase’, de periode vóór de diagnose dementie waarin men het gevoel heeft dat er iets aan de hand is maar nog niet precies de vinger op heeft kunnen leggen, bij dementie vaak ook angst en depressie om de hoek komen kijken. “Het kan dan ook een psychologische reactie zijn op het ervaren van verlies van autonomie en zelfstandigheid en de zorgen om het ziekteverloop”. De relatie tussen depressie en het ontstaan van dementie is volgens hem echter geen “of-of” verhaal. Voor sommige mensen zou depressie een riscofactor kunnen zijn terwijl het in andere situaties een voorteken zou kunnen zijn op beginnende dementie.

Desondanks zijn de wetenschappelijke inzichten duidelijk: preventie en het bevorderen van mentale gezondheid, ook op latere leeftijd is en blijft een belangrijk middel om de kans op dementie te verlagen.

Wat kun je zelf doen?

We vroegen de experts om tips en handvatten. Sebastian zegt: “Blijf nieuwsgierig en je hersenen trainen, eet gezond en beweeg regelmatig. Dan kom je al een heel eind”. Laura voegt toe: “Het creëren van leefomgevingen die de mentale gezondheid en welbevinden van mensen ondersteunen zijn belangrijk om gezond ouder te worden. Blijf sociaal actief en in contact met elkaar. Sociale ondersteuning en het hebben van sociale contacten zijn belangrijke factoren voor een goede mentale gezondheid op latere leeftijd”.

Bekende interventies

• MijnBreincoach app (Alzheimer Centrum Limburg) geeft zicht op de gezondheid van onze hersenen en helpt mensen haalbare stappen te zetten naar een betere hersengezondheid. De app focust zich zowel op mentale als fysieke gezondheid.
• Grip en Glans (SocioQuest) is een programma wat zich richt op het versterken van de eigen regie (GRIP) en het welbevinden (GLANS) van mensen in de tweede levenshelft. Het wordt aangeboden als groepscursus en als huisbezoek.
• Sociaal Vitaal (Stichting GALM) richt zich op zelfstandig wonende ouderen met een laag opleiding- en/of inkomen met als doel om gezond ouder te worden. Het bestaat uit een beweegprogramma, een weerbaarheidstraining, een sociale vaardigheidstraining en een voorlichting over verschillende gezondheids- en sociale thema’s.
• Op zoek naar zin is een cursus voor mensen van 55 jaar en ouder met een chronische psychiatrische aandoening waarbij de cursist aan de hand van het eigen levensverhaal op zoek gaat naar een rode draad in het leven, met als doel het vinden van zingeving en identiteit en het opdoen van positieve ervaringen.
• Mentaalvitaal.nl is een website voor iedereen die meer wil weten over mentale gezondheid of er zelf mee aan de slag wil. Ook is er een infolijn (0900-1994) waar je vragen kan stellen over mentale gezondheid.
• Als verkenning voor de landelijke aanpak mentale gezondheid heeft het Trimbos-instituut een rapport gepubliceerd met daarin interventies gericht op mentale gezondheid.

Lopend onderzoek

Op dit moment is er de grootschalige FINGER-NL studie gaande in het land, waarbij mensen tussen de 60-79 jaar een 2-jaar leefstijlstijlprogramma doorlopen om te kans op dementie te verlagen. Bent u geïnteresseerd in deelname? Bekijk de website voor meer informatie.

Voetnoten

• 1
  Vos et al., 2017; Schiepers et al., 2017;Heger et al., 2021