Sociale media en welzijn
Welzijnsdomeinen:
Sociale media zijn een plek waar mensen anderen ontmoeten, zichzelf presenteren en zichzelf vergelijken met anderen. Hierdoor spelen platforms zoals Instagram, TikTok en YouTube een belangrijke rol in het zelfbeeld en de identiteitsontwikkeling. Op deze pagina bespreken we hoe sociale media het zelfbeeld en de identiteit kunnen beïnvloeden.
Expertisecentrum Digitalisering en Welzijn
Deze pagina is gemaakt door het Expertisecentrum Digitalisering en Welzijn
Nationaal Congres Digitalisering en Welzijn
Een inspirerend congresvol ontdekkingen, inzichten en verbinding. Van social media tot slimme huizen, van games tot misinformatie - we verkennen samen de complexe relatie tussen allerlei digitale technologieën en ons welzijn.
Nieuwsbrief
Ben jij een partij of professional die werkt op het snijvlak van digitalisering en welzijn en wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten en recente ontwikkelingen in het veld? Meld je dan nu aan voor onze halfjaarlijkse nieuwsbrief!
Meld je aanOp deze pagina
🙋 Wat verstaan we onder zelfbeeld en identiteit?
📱 Op welke manier spelen sociale media een rol hierbij?
🤳 Jezelf online presenteren
💬 Feedback van anderen ontvangen op sociale media
👀 Vergelijken met anderen op sociale media
🤝 Gelijkgestemden vinden op sociale media
💡 Tips voor bewustwording en ondersteuning
🔎 Bronnen van dit dossier
🙋 Wat verstaan we onder zelfbeeld en identiteit?
Zelfbeeld en identiteit zijn nauw verbonden met elkaar. Met zelfbeeld bedoelen we hoe iemand zichzelf ziet en welke gedachten hij of zij over zichzelf heeft. Dit kan gaan over persoonlijkheid en vaardigheden, maar bijvoorbeeld ook over het uiterlijk. Een positief zelfbeeld houdt in dat je jezelf accepteert, vertrouwen hebt in wie je bent en jezelf de moeite waard vindt. Dit innerlijke beeld ontstaat onder andere door levenservaringen en door wat anderen over je zeggen of laten merken. Een positief zelfbeeld is dan ook over het algemeen gerelateerd met een hoge mate van welzijn. Ook het tegenovergestelde is vaak waar: als je een laag zelfbeeld hebt dan lijdt je welzijn daar meestal ook onder.
Identiteit is een breder concept: het omvat niet alleen hoe je jezelf ziet, maar ook hoe je jezelf laat zien aan anderen. Het proces van het ontwikkelen en begrijpen wie we zijn als persoon noemen we identiteitsontwikkeling. Je identiteit bestaat onder andere uit jouw persoonlijke eigenschappen, denk aan gender, culturele achtergrond of politieke voorkeur. Maar ook je interesses en wat jij belangrijk vindt (jouw waarden) zijn een onderdeel van je identiteit.
Met name jongeren houden zich veel bezig met vragen als ‘wie ben ik?’, ‘wie wil ik zijn?’ en ‘hoe zien anderen mij?’. In de leeftijd van 12 tot 18 jaar proberen zij zich steeds meer los te maken van hun ouders. Dit hoort bij een gezonde ontwikkeling. Juist in deze fase speelt het vormen van een eigen identiteit een belangrijke rol.
📱 Op welke manieren spelen sociale media een rol in het zelfbeeld en de identiteitsontwikkeling?
Je leert veel over jezelf door interactie met anderen. Vaak is het lastig om jezelf op een ‘objectieve’ manier te bekijken, of je eigen eigenschappen te zien. De mensen om ons heen vormen daarvoor een belangrijke spiegel waarmee we onszelf beter kunnen leren kennen[1].
Sociale media bieden een andere weg naar sociale interacties. Sociale media bieden de mogelijkheid om nieuwe mensen of niches te ontdekken en daarmee te realiseren welke verschillende identiteiten er bestaan. Ook kunnen sociale media herkenning bieden voor mensen die in de ‘offline wereld’ wat moeilijker aansluiting kunnen vinden. Jongeren, maar ook volwassenen, kunnen op die manier verschillende identiteiten verkennen en daarmee experimenteren om vast te stellen wat nu echt bij hen past.
Hieronder wordt ingegaan op hoe sociale media deze mogelijkheden precies bieden en wat de mogelijke effecten daarvan zijn op ons zelfbeeld.
🤳 Jezelf online presenteren
Sociale media vormen een extra omgeving waarin wij onszelf kunnen presenteren naar de buitenwereld op een manier waarop wij dat willen. Bijvoorbeeld door bewust te kiezen welke foto’s, berichten en interacties zichtbaar zijn voor anderen. Hierdoor kun je op online platforms verschillende identiteiten uitproberen en ontdekken welke aspecten hiervan het beste aansluiten bij jezelf en je sociale omgeving. ‘Likes’, ‘reacties’ en ‘shares’ spelen hierbij een grote rol: ze geven directe feedback. Op basis hiervan kunnen mensen hun zelfpresentatie en zelfbeeld aanpassen en versterken. Op deze manier kunnen sociale media helpen bij het vormgeven van ons zelfbeeld en onze identiteit. Vanwege de mogelijkheid om dit anoniem te doen, kan dit zonder directe gevolgen voor de offline omgeving van mensen[2, 3]. Dit heeft zowel voor- als nadelen: zo kan zulke anonimiteit ook uitnodigen tot uitingen die schadelijk kunnen zijn voor anderen.
Omdat mensen vaak hun beste kant laten zien op sociale media, kan het terugkijken en reflecteren op je profiel en online interacties je zelfbeeld versterken. De nadruk wordt dan gelegd op je positieve eigenschappen[3, 4]. Onderzoek laat zien dat deze zelfbeeld-boost wel alleen gebeurt wanneer die informatie ook echt past bij hoe je jezelf ziet[3]. Meisjes of vrouwen die bijvoorbeeld ontevreden of onzeker zijn over hun lichaam, lijken sociale media vaker te gebruiken om alleen hun ‘ideale’ zelf te presenteren[5]. Bijvoorbeeld door alleen foto’s van hun positieve kanten te plaatsen. Wanneer deze online weergave sterk afwijkt van hoe iemand zich vanbinnen voelt, heeft dit geen positief effect op het zelfbeeld[3]. Hoewel geïdealiseerde zelfexpressie op sociale media voor korte-termijn ‘zelfbeeldboosts’ kan zorgen wijst onderzoek uit dat authentieke zelfexpressie op sociale media toch het meest gerelateerd is aan hoger welzijn[6].
💬 Feedback van anderen ontvangen op sociale media
Op sociale media ontvangen mensen sociale feedback. Die feedback ontstaat uit interacties met anderen en zegt iets over hoe sterk iemand sociaal geaccepteerd wordt. De aard van de feedback kan positief en negatief zijn.
Positieve feedback in de vorm van ‘likes’, aardige reacties of veel ‘volgers’ kan zorgen voor een tijdelijke boost in zelfvertrouwen en validatie van je identiteit[2, 3, 4]. Dergelijke feedback zorgt namelijk voor een gevoel van erkenning en goedkeuring. Onderzoek laat zien dat het hierbij niet uitmaakt hoe goed iemand de persoon kent die de positieve feedback geeft[7]. Of dit effect voor een langere termijn aanhoudt, is echter nog onduidelijk[3].
Negatieve feedback, zoals onaardige, kwetsende reacties of haat, kan juist afbreuk doen aan hoe iemand zichzelf ziet[2, 3, 4]. Ondanks de indruk dat sociale media soms vooral giftig zijn, blijken sociale mediagebruikers gelukkig over het algemeen eerder geneigd positieve informatie te delen en te krijgen dan negatieve informatie[5].
Hoe sterk online feedback het zelfbeeld beïnvloedt, hangt af van persoonlijke kenmerken. Jongeren met een laag zelfvertrouwen of een sterke behoefte aan sociale erkenning ervaren doorgaans meer invloed van zowel positieve als negatieve online interacties[3]. Zij kunnen extra steun halen uit waardering, maar zijn ook gevoeliger voor negatieve reacties. Verschillende onderzoeken wijzen er ook op dat vooral meisjes vatbaar zijn voor de negatieve effecten van sociale media op hun eigenwaarde en lichaamsbeeld[9].
👀 Vergelijken met anderen op sociale media
Sociale media bieden ook eindeloze mogelijkheden voor sociale vergelijking. Onszelf vergelijken met anderen is iets wat we van nature doen, ook ‘offline’. Het helpt ons om een beeld over onszelf te vormen en onszelf te verbeteren. Daarmee is sociale vergelijking onmisbaar in identiteitsontwikkeling en op zichzelf dus niet iets wat we moeten willen voorkomen.
Op sociale media platforms komen gebruikers constant in contact met beelden, berichten en prestaties van anderen. Daardoor ontstaat makkelijk de neiging om jezelf met anderen te vergelijken. Dit kan gaan om vergelijking met vrienden, maar ook met onbekenden en influencers.
- Sociale vergelijking kan op twee verschillende manieren plaatsvinden:
Opwaarts: jezelf vergelijken met mensen waarvan je denkt dat ze het beter hebben of beter presteren dan jijzelf. - Neerwaarts: jezelf vergelijken met mensen waarvan je denkt dat ze het slechter hebben of slechter presteren dan jijzelf.
Vooral opwaartse vergelijking gebeurt veel op sociale media, doordat mensen vooral hoogtepunten van hun leven delen, zoals successen en vakanties, of “perfecte” selfies die zijn bewerkt met filters.
Opwaartse vergelijking kan zorgen voor inspiratie. Bijvoorbeeld dat iemand gemotiveerd raakt door een sportieve prestatie of een creatieve mijlpaal die hij of zij online ziet. Maar het zorgt alleen voor inspiratie en motivatie wanneer diegene denkt hetzelfde te kunnen bereiken in de toekomst als de persoon waarmee hij of zij zich vergelijkt[10].
Wanneer je niet denkt hetzelfde te kunnen bereiken, kan het zien van bepaalde posts op sociale media juist leiden tot een negatiever zelfbeeld[3, 10]. Zogenoemde ‘fitspiration’-berichten die extreem fitte lichamen verheerlijken als ideaal worden bijvoorbeeld vooral bij vrouwen in verband gebracht met een grotere kans op ontevredenheid over het eigen lichaam [9]. Platforms die voornamelijk gebruikt worden om foto’s en video’s van anderen te delen en te bekijken, zoals Instagram, TikTok en YouTube, kunnen opwaartse vergelijking in de hand werken en zorgen voor minder zelfvertrouwen[11].
🤝 Gelijkgestemden vinden op sociale media
Sociale media spelen ook een belangrijke rol in de identiteitsontwikkeling, doordat ze een plek bieden waar mensen gelijkgestemden kunnen ontmoeten. Sociale media bieden de mogelijkheid tot contact met gelijkgestemden en een gevoel van erkenning en sociale bevestiging. Dit zijn dingen die essentieel zijn voor het vormen van een stabiel zelfbeeld en een identiteit. Het ontmoeten van anderen met gedeelde interesses, waarden of levensstijl kan namelijk helpen om bepaalde aspecten van je identiteit te omarmen of verder te ontwikkelen.
Het vinden van gelijkgestemden online is vooral belangrijk voor minderheidsgroepen, zoals de LHBTQIA+ gemeenschap, religieuze of etnische minderheidsgroepen, mensen met een beperking of mensen met een migratieachtergrond[12]. Dit komt omdat minderheidsgroepen in hun offline omgeving vaak minder mensen om zich heen hebben met een soortgelijke identiteit of soortgelijke ervaringen. Naast dit gebrek aan representatie kunnen zij te maken hebben met onbegrip, discriminatie en uitsluiting[13]. Zichzelf vertegenwoordigd zien op sociale media en begrip krijgen van anderen kan daarom een belangrijke bijdrage leveren aan zelfacceptatie en welzijn. Sommige studies laten zien dat bijvoorbeeld leden van de LGBTQIA+ gemeenschap het makkelijker vinden om zichzelf te zijn op sociale media dan in de offline wereld[13, 14].
Tegelijkertijd kan online zelfexpressie - gestimuleerd door het contact met gelijkgestemden - juist voor minderheidsgroepen ook risico’s met zich meebrengen. Sociale media kunnen namelijk ook een podium zijn voor haat, misbruik, intimidatie, discriminatie en pesten. Het vinden van een balans tussen enerzijds jezelf online op authentieke wijze presenteren en persoonlijke veiligheid anderzijds kan daarom een uitdaging zijn. De mate waarin platforms bescherming bieden tegen haat en intimidatie speelt hierin een belangrijke rol. Het is hiervoor van belang dat gebruikers controle hebben over wat zij van zichzelf laten zien, én wat zij van anderen willen zien. Denk aan het automatisch filteren van reacties op beledigende woorden, kunnen bepalen wie welke informatie en posts ziet, en kunnen registeren onder een andere naam dan je officiële naam[13].
💡 Tips voor bewustwording en ondersteuning
Sociale media platforms spelen dus op verschillende manieren een belangrijke rol in hoe mensen naar zichzelf kijken en hun identiteit vormgeven. Of deze invloed positief of negatief uitpakt, hangt af van persoonlijke kenmerken van de gebruikers, hoe zij de platforms gebruiken, en de kenmerken van de platforms en hun inhoud zelf. Het is goed om te beseffen dat gebruikers tegelijkertijd zowel positieve als negatieve effecten kunnen ervaren.
Voor professionals in beleid, zorg, opvoeding en onderzoek is het belangrijk om deze dynamiek te erkennen en herkennen. Bewust omgaan met de invloed van sociale media op jongeren en volwassenen kan helpen om een veerkrachtiger zelfbeeld en stabielere identiteit te ontwikkelen.
Tips rondom sociale media, zelfbeeld en identiteit
- Creëer ruimte voor reflectie. Bespreek samen met jongeren en cliënten hoe zij zichzelf online presenteren en in hoeverre dat overeenkomst met hoe zij zich vanbinnen voelen.
- Stimuleer mediawijsheid. Laat zien dat wat online verschijnt niet altijd overeenkomt met de werkelijkheid. Leg uit dat mensen geneigd zijn alleen hun mooie kanten en ervaringen te laten zien op sociale media en dat regelmatig gebruik wordt gemaakt van filters in foto’s en video’s om onvolkomenheden te bewerken.
- Maak sociale vergelijking bespreekbaar. Help mensen herkennen wanneer vergelijken leidt tot motivatie, en wanneer het juist onzekerheid versterkt.
- Normaliseer kwetsbaarheid en onzekerheid. Online interactie draait vaak om bevestiging. Daarom kan het helpen om het hebben van twijfels of onzekerheden te zien als normaal en menselijk.
- Stimuleer diversiteit in representatie. Breng mensen in contact met diverse online gemeenschappen waar andere vormen van schoonheid, identiteit of levensstijl de ruimte krijgen.
- Stimuleer effectieve handhaving van contentmoderatie. Door ongepaste inhoud te blokkeren zijn gebruikers van sociale media beter beschermd zijn tegen online haat, pesten en discriminatie.
