7 dagen op TikTok roept vragen op over verborgen dataverzameling en privacyaspecten

In bestaand onderzoek naar digitaal welzijn bij het gebruik van sociale media ligt de focus vaak alleen op de visuele lay-out van het platform waarmee de app gebruikt kan worden. Zoals het posten van updates, het bekijken van profielen en het versturen van berichten. Dit noemen we de interface. Onderzoek dat enkel op de interface focust gaat voorbij aan het feit dat sociale media-apps onderdeel zijn van een groter digitaal ecosysteem. Denk bijvoorbeeld aan het koppelen van je e-mailadres aan een sociale media-account of je contactenlijst koppelen om meer connecties in de sociale media-app te kunnen maken. In deze case study wordt dan ook de volledige ervaring en de behavioral design-elementen van de app en diens functionaliteiten meegenomen.

‘Vul je contactgegevens, geboortedatum en gebruikersnaam in’

De ervaring begint al bij het installeren van de app. Wat hierbij onder meer opvalt is dat het welbekende ‘eindeloos scrollen’ benoemd wordt in de omschrijving van de app. Ook werd er meteen gehint naar de geldfuncties waar TikTok gebruik van maakt. Dit zijn onderdelen in een app waarmee geld kan worden verdiend of uitgegeven, zoals het kopen van virtuele valuta, het geven van ‘gifts’ aan influencers, of zelf inkomsten genereren door viral content te maken. Deze functies kunnen mogelijk de autonomie van gebruikers beperken omdat ze gedrag sturen. Om vervolgens een account aan te maken moet er gebruik gemaakt worden van externe connecties: telefoonnummer, e-mail, Facebook, Apple ID of Google. Ik kies voor Apple ID en word gevraagd om mijn geboortedatum in te vullen en een gebruikersnaam te kiezen. App geïnstalleerd? Check! Account aangemaakt? Check!

Dag 1: video’s over suïcide, oorlog, geweld en ‘viral’ gaan

Nu kan de app echt gebruikt worden. De eerste dag staat de For You Page – de pagina met content afgestemd op de betreffende gebruiker – vol met emotioneel geladen content: deprimerende video’s, berichten uit het nieuws over suïcide en content over de politie, oorlog en geweld.

Daarnaast zijn er ook veel video’s over ‘secret accounts’. Bijvoorbeeld berichten met de boodschap ‘You’re on your secret account and I’m on mine, that means we have to be friends!’. Dit impliceert dat het platform weet dat ik een nieuwe gebruiker ben en mij waarschijnlijk linkt aan mijn bestaande TikTok-account door middel van data tracking (het volgen en verzamelen van gegevens over je gebruik). Ook is er op deze eerste dag content op de For You Page te zien over ‘viral’ gaan, hoe je meer volgers kan krijgen en hoe je geld kan verdienen op TikTok.

Verder stimuleert de app mij herhaaldelijk om contacten van andere platforms te koppelen aan mijn TikTok-account. Dit kan gezien worden als zogenaamde ‘friend spam’ (wanneer een app je herhaaldelijk aanspoort om je contacten te koppelen of uitnodigingen te sturen naar vrienden, meestal om het aantal gebruikers te vergroten.) Dit kan opdringerig zijn en raakt aan privacykwesties, zoals het verzamelen van gegevens uit het adresboek van je telefoon, vaak zonder dat je precies weet welke informatie wordt gebruikt of bewaard.

Door middel van rode notificaties word ik als gebruiker naar specifieke onderdelen binnen de app geleid. Zoals de ‘balance section’ waar uitgelegd wordt hoe je geld kunt inzetten in de app en de sectie in de app waar gebruikers hun eigen video’s kunnen uploaden. Wat bij deze laatste sectie opvalt is dat de optie om meerdere video’s tegelijk te uploaden standaard ingesteld staat. Maar na de app verder verkend te hebben, vond ik een sectie waar de gebruiker zelf voorkeuren en instellingen kan aanpassen. Zoals het instellen van interesses zodat de getoonde content daarop afgestemd wordt en de keuze om wel of geen gepersonaliseerde advertenties te krijgen. Zo ver de eerste dag.

De volgende dagen: passende persoonlijke content en verborgen dataverzameling

De tweede dag is de content op de For You Page meer politiek geladen: racistische memes, video’s met politiegeweld en anti-islamitische content. Hoewel de content voor mij bedoeld is – het wordt immers getoond op mijn For You Page – herken ik mezelf niet in de content. Dit maakt me ongemakkelijk en doet me twijfelen aan mezelf.

De derde dag ontvang ik mijn eerste volgverzoek. Dit blijkt een gebruiker te zijn die graag ‘viral’ wil gaan met zijn account.

De laatste dagen wordt er meer gesponsorde content getoond met minder directe advertenties en meer betaalde partnerschappen. Verder sluit de content op de For You Page eindelijk meer aan bij mijn interesses. Opvallend is wel dat hierin ook een hele specifieke hobby van mij terugkomt, terwijl ik niet gezocht had dit onderwerp. Dit roept vragen op over het delen van data tussen verschillende platformen en verborgen dataverzameling.

Na 7 dagen is het tijd om het account te verwijderen. Dit is niet in één keer mogelijk. De app vraagt meerdere keren of ik er zeker van ben dat ik mijn account wil verwijderen. Dit kan gezien worden als confirm shaming; een tactiek waarbij de keuzes in een bevestigingsscherm zo worden geformuleerd dat je je schuldig voelt of sociaal onder druk gezet wordt om niet te vertrekken of te weigeren.

Wanneer ik aangeef dat ik wil opzeggen omdat ik te veel tijd op TikTok doorbreng, biedt de app bijvoorbeeld de optie om een dagelijkse tijdslimiet in te stellen. Om het verwijderen van het account definitief te maken moet TikTok eerst een e-mail sturen met een bevestigingslink – dit terwijl ik mijn e-mailadres niet bevestigd had aan TikTok. Ook deze herhaaldelijke bevestigingsvragen vallen onder confirm shaming.

De inzichten van deze case study

Tijdens het registratieproces zijn een aantal behavioral design-patronen duidelijk aanwezig. Zoals het benoemen van ‘eindeloos scrollen’ en de geldfuncties in de beschrijving van TikTok in de App Store. Deze elementen zijn ontworpen om je aandacht vast te houden en beslissingen te sturen, en vormen daardoor een risico voor de autonomie van de gebruiker omdat het de keuzes van de gebruiker mogelijk beïnvloedt.

Gedurende het dagelijkse gebruik van de app voelden de aanbevelingen zowel opdringerig als onpersoonlijk. Dit suggereert mogelijke verborgen dataverzameling. De eerste dagen na het aanmaken van een account werd er voornamelijk content getoond met nadruk op de reputation economy waarbij je waarde wordt bepaald door zichtbaarheid, volgersaantallen en likes. Ook de suggesties die getoond worden op basis van het algoritme van de app kan mogelijk leiden tot spanning of twijfel over je zelfbeeld, omdat gebruikers kunnen gaan twijfelen aan wie ze zijn op basis van de voorgestelde content.

Tot slot is het verwijderen van het account niet in één keer mogelijk en bevat het proces rondom het opzeggen veel extra bevestigingsvragen.

Auteur: Lise Jeurissen, stagiair MA New Media & Digital Culture (voor vragen kun je terecht bij Nastasia Griffioen)

Meer informatie

• Lees meer over sociale media, zelfbeeld en identiteit
• Lees meer over game design en de invloed van ontwerpen
• Lees waar onderzoek naar digitalisering en welzijn zich op moet richten in de Onderzoeksagenda Digitalisering en Welzijn 2025-2026

Denk je aan zelfdoding? Neem dan 24/7 gratis en anoniem contact op met 0800-0113 of chat op 113.nl